Διαπαιδαγώγηση και Θέσπιση Ορίων

Ποια είναι τα όρια που πρέπει να θέτουν οι γονείς αναθρέφοντας τα παιδιά τους; Πώς θα ξέρουν ότι θέτουν τα σωστά όρια; Και τι γίνεται αν αυτά είναι λανθασμένα ή αν δεν τηρηθούν; Ερωτήσεις βασανιστικές, που ταλαιπωρούν ιδιαίτερα τους γονείς και χρήζουν απαντήσεων. Εμείς απευθυνθήκαμε στην ειδικό, την ψυχολόγο Carola Folle-Αλέπη, για να μας διευκρινίσει ποια πρέπει να είναι αυτά τα όρια που θα θέσουν οι γονείς και με ποιο τρόπο θα το κάνουν.

«Η θέσπιση ορίων από τους γονείς, όσον αφορά τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους, είναι πολύ σημαντική. Χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσοχή, διότι αν δεν γίνει με το σωστό τρόπο, στη σωστή στιγμή, ή αν δοθούν λανθασμένα όρια ή ακόμη αν αυτά δεν τηρηθούν, τότε όχι μόνο δεν θα επέλθει το επιθυμητό αποτέλεσμα, αλλά θα υπάρξουν και αρνητικές επιπτώσεις, τόσο στα ίδια τα παιδιά αλλά και γενικότερα στην οικογένεια», μας τονίζει ευθύς εξαρχής η ειδικός.

Από πότε όμως αρχίζουν να τίθενται αυτά τα όρια; «Από τη στιγμή που γεννιέται ένα παιδί, οι γονείς βάζουν συνεχώς όρια γύρω από το παιδί τους για να το προστατέψουν, χωρίς να κάνουν δεύτερη σκέψη για αυτό. Είναι αυτονόητο. Περιορίζουν τον εξωτερικό κόσμο για να μην εισχωρήσει στον κόσμο του παιδιού περισσότερο από όσο θεωρούν σωστό και αναγκαίο για την εξασφάλιση της σωματικής και ψυχικής ασφάλειάς του. Βάζουν όμως και όρια στον εσωτερικό του κόσμο, φροντίζοντας να μην πεινάσει ή διψάσει και να είναι καθαρό.

Όσο όμως μεγαλώνει το παιδί αρχίζει σιγά – σιγά να αμφισβητεί τα όρια γιατί τα «θέλω» του έρχονται σε σύγκρουση με τα «μπορώ» του και τα «θέλω» των γονέων του. Τότε πολλοί γονείς δυσκολεύονται να βάλουν όρια στο παιδί τους ή να βάλουν όρια και να είναι σταθεροί στην τήρησή τους.»

Σε τι χρησιμεύουν τα όρια στη διαπαιδαγώγηση;

Τα όρια είναι εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να «χτίσουμε» σχέσεις συνεργασίας, για να γνωστοποιούμε στα παιδιά τι θέλουμε καθώς επίσης και τι εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν προκειμένου να μπορέσουν να πάρουν αυτό που θέλουν. Η οριοθέτηση της συμπεριφοράς είναι αυτό που βοηθά το παιδί να κατανοήσει τους κανόνες και τις προσδοκίες των γονέων του επομένως σχετίζεται με τη διδασκαλία και όχι με τη τιμωρία.

Τι αντίκτυπο έχουν τα όρια που βάζουν οι γονείς στα παιδιά;

• Τα παιδιά αισθάνονται ανασφάλεια και για να νιώσουν ασφαλή, θέλουν να ξέρουν ότι βρίσκονται υπό την προστασία και την καθοδήγηση των γονέων του. Με τη θέσπιση ορίων μέσα σε ένα υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο καλλιεργείται η υπευθυνότητα του παιδιού, τα παιδιά θα μπορέσουν να αναλάβουν πρωτοβουλίες και να πειραματιστούν, έχοντας τους γονείς ως σημείο αναφοράς, ώστε αργότερα να αυτονομηθούν, να νιώθουν ικανά να επιλύουν προβλήματα και να έχουν τον έλεγχο του εαυτού τους. Τα όρια μπορεί να είναι περιορισμοί που εξοργίζουν κάποιες φορές το παιδί, αλλά παράλληλα λειτουργούν σαν πύλες που πίσω τους νιώθει ασφαλές.

• Άπειρες μελέτες έχουν δείξει ότι τα παιδιά στα οποία οι γονείς θέτουν σταθερά όρια που δεν περιορίζουν τις ευκαιρίες για πειραματισμό και επιτρέπουν την αυθόρμητη έκφραση, έχουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, είναι ανεξάρτητα και υπεύθυνα.

• Το παιδί, ναι μεν δοκιμάζει τα όρια, όχι όμως για να προκαλέσει τους γονείς ή να «περάσει το δικό του», αλλά γιατί η παρόρμησή του να ξεπεράσει το όριο είναι δυνατή και θέλει να εξετάσει κατά πόσο το όριο εξακολουθεί να ισχύει.

Ποιες είναι οι συνέπειες για το παιδί αν δεν υπάρχουν όρια στην οικογένεια;

• Τα παιδιά που τους επιτρέπεται να κάνουν τα πάντα σε οποιαδήποτε στιγμή, δεν μαθαίνουν υποχώρηση, εκτίμηση, συμβιβασμό, αλλά και σεβασμό προς τον άλλο. Όταν θα βρίσκονται με άλλα παιδιά, δε θα ξέρουν πώς να μοιράζονται ούτε και να παίζουν μαζί τους επί ίσοις όροις. Έτσι, το παιδί δεν αποκτά τις ικανότητες που θα του επιτρέψουν να βρίσκεται με άλλους αν αυτοί δεν έχουν αποκλειστικό τους σκοπό την ικανοποίηση των δικών του αναγκών.

• Ένα παιδί που δεν γνωρίζει όρια και δεν μαθαίνει να τα τηρεί είναι ανασφαλές, αποπροσανατολίζεται εύκολα από κάθε είδος ερεθίσματος, δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί στους στόχους του και βιώνει συχνά την απόρριψη και τις συνεχείς αποτυχίες.

• Τα περισσότερα παιδιά που δεν έχουν ακούσει το «όχι» από τους γονείς τους δυσκολεύονται επίσης να κάνουν πραγματικούς φίλους, γιατί περιμένουν από τους άλλους να ικανοποιούν τις ανάγκες τους και επιπλέον δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν οτιδήποτε έχουν, γιατί το θεωρούν δεδομένο.

• Μια άλλη αρνητική συνέπεια απουσίας ορίων στην οικογένεια αποτελεί το γεγονός ότι αν στο σπίτι δεν υπάρχουν σαφή όρια και κανόνες, το παιδί δύσκολα δέχεται τη ύπαρξή τους στο σχολείο και στην κοινωνία.

• Όταν οι γονείς δεν βάζουν όρια στο παιδί τους, το εμποδίζουν να γίνει ανεξάρτητο και υπεύθυνο και παράλληλα καλλιεργούν την αίσθηση της παντοδύναμης η οποία το οδηγεί μακροπρόθεσμα σε πολλές απογοητεύσεις στον κόσμο έξω από την οικογένεια που δεν θα μπορεί να τις χειριστεί, καθώς πάντα θα τις χειρίζονταν άλλοι αντί γι’ αυτό.

Ποιες επιπτώσεις έχει η έλλειψη ορίων στους γονείς;

• Όταν οι γονείς δεν βάζουν όρια στα παιδιά τους και τα αφήνουν να κάνουν ό,τι θέλουν και όποτε θέλουν ή βάζουν όρια τα οποία δεν είναι σταθερά, αυξάνεται σταδιακά η έντασή τους και η συναισθηματική φόρτισή τους και συνεπώς κινδυνεύουν να πέφτουν σε παρορμητικές, υπερβολικές και δυσανάλογες τιμωρίες.

• Επίσης αυξάνεται σταδιακά όλο και περισσότερο η ανεκτικότητά τους και δέχονται όλο και πιο πολύ τις παραβάσεις ορίων ή τις ακατάλληλες απαιτήσεις του παιδιού τους.

• Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι να κινδυνεύουν να χρησιμοποιούν συναισθηματικού τύπου απειλές («η μαμά θα πεθάνει») για να αντιμετωπίσουν καταστάσεις οι οποίες έχουν φύγει από τον έλεγχό τους.

Πώς πρέπει να βάλουμε τα όρια;

Οι γονείς πρέπει:

• Για να μπορεί ο γονέας να είναι σταθερός, θα πρέπει να είναι ο ίδιος σίγουρος ότι αυτό που κάνει είναι το σωστό. Διαφορετικά, δεν έχει αρκετή πειθώ και το μήνυμα που λαμβάνει το παιδί είναι συγκεχυμένο.

• Οι γονείς πρέπει να λειτουργούν ως ομάδα για να αποφύγουν το «παιχνίδι του καλού και του κακού» έχοντας κοινή τακτική στη συμπεριφορά τους και να μην επιτρέπουν στο παιδί να χειρίζεται τον έναν για να πετύχει αυτό που θέλει και να κάνει τον άλλον να μοιάζει «κακός». Με σταθερότητα στην κοινή απόφαση και την κοινή αντιμετώπιση δείχνουν και στα παιδιά ότι ενδιαφέρονται και οι δύο το ίδιο και ότι έχουν την ίδια γνώμη, πείθοντας ευκολότερα τα παιδιά να προβληματιστούν με το περιεχόμενο της κατάστασης που έχει προκύψει και όχι με το ποιον θα πάρουν με το μέρος τους. Με αυτή την τακτική, οι γονείς αποτελούν ταυτόχρονα πρότυπο για σχέσεις συνεργασίας και όχι αντιπαλότητας, μυστικών και συμμαχιών μέσα στην οικογένεια για τα παιδιά τους.

Τα «καλά» όρια χαρακτηρίζονται από:

• Σταθερότητα

• Αν τα όρια δεν είναι σταθερά, το παιδί μαθαίνει ότι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο μπορεί να τα παρακάμψει, ασκώντας όλο και μεγαλύτερη πίεση. Για αυτό, οι γονείς δεν πρέπει να «προσπαθήσουν» να βάλουν όρια, αλλά να είναι πεπεισμένοι και αποφασισμένοι να το κάνουν. Αυτή την εσωτερική στάση θα την περάσουν και στο παιδί τους το οποίο με τη σειρά του αποδέχεται το όριο πιο εύκολα.

• Οι γονείς δεν πρέπει να περιμένουν άμεσα την απόλυτη τήρηση των κανόνων από το παιδί. Ακόμα, στις πρώτες εφαρμογές των ορίων τα παιδιά πιθανότατα θα αντιδράσουν πιο έντονα από πριν – θα φωνάξουν , θα κλάψουν και θα επιστρατεύσουν κάθε άσχημο χειρισμό που έχουν στη διάθεσή τους εναντίον των γονέων και θα ξεστομίσουν λόγια τα οποία ξέρουν ότι πληγώνουν («Δεν σε αγαπώ καθόλου», «Θα πάω να βρω άλλη μαμά»). Βέβαια, δεν εννοούν τίποτα από αυτά που λένε, ούτε είναι σε ένα τέτοιο ξέσπασμα σε θέση να ακούσουν τους γονείς τους ή να συζητήσουν το θέμα. Για αυτό το λόγο θα ήταν καλό οι γονείς να αδιαφορήσουν για τη συμπεριφορά τους και να το συζητήσουν μόλις έχει ηρεμήσει η κατάσταση.

• Διαύγεια

• Τα όρια πρέπει να είναι ξεκάθαρα, συγκεκριμένα και να εκφράζονται με ευκρίνεια.

Παράδειγμα:

«Θα σου διαβάσω το παραμύθι αν έχεις βάλει τις πιτζάμες σου και έχεις πλύνει τα δόντια σου μέχρι τις οχτώ η ώρα. Μετά από αυτό δυστυχώς δεν μπορώ να σου διαβάσω το παραμύθι γιατί θα έχει έρθει η ώρα να κοιμηθείς.»

• Στη θέσπιση ορίων, οι γονείς πρέπει να συμπίπτουν τα μη λεκτικά με τα λεκτικά μηνύματα γιατί αλλιώς το παιδί παίρνει ένα «διπλό μήνυμα» που το συγχέει και που κάνει τη συνεργασία σας πιο δύσκολη. Διπλά μηνύματα λαμβάνει το παιδί όταν ο γονέας π.χ. εκφράσει κάποιο όριο με διστακτική φωνή, με ερωτηματικό ή μη σιγουριά, αν η στάση του σώματός του εκπέμπει ανασφάλεια ή αν δεν κοιτάζει το παιδί αλλά κάποιο άλλο άτομο για «συμπαράσταση».

• Συνέπεια

Επιτρέπουμε μια θετική συνέπεια να συμβεί μόνο όταν το παιδί κάνει αυτό που έχουμε συμφωνήσει / ορίσει.

• Όρια ανάλογα με την ηλικία του παιδιού, το στάδιο ανάπτυξής του και ανάλογα με το χαρακτήρα του

• Τα πολύ μικρά παιδιά (ως 2 ετών περίπου) δρουν κυρίως αυθόρμητα και συναισθηματικά. Δεν έχουν την γνωστική ωρίμανση να αντιλαμβάνονται τις συνέπειες των πράξεών τους, δεν μπορούν να δουν μια κατάσταση από την οπτική γωνία του άλλου και δεν μπορούν να αναθεωρήσουν τις πράξεις τους και να τις τροποποιήσουν όταν έλκονται από κάτι. Σε αυτή την ηλικία, σε μια «ήπια» ανεπιθύμητη συμπεριφορά του παιδιού (π.χ. ελαφρύ σπρώξιμο άλλου παιδιού) η πιο αποτελεσματική αντίδραση είναι η άμεση καθοδήγηση στην επιθυμητή λύση. Σε επικίνδυνες συμπεριφορές (σκαρφάλωμα σε έπιπλα, δυνατό δάγκωμα εσκεμμένο) ο γονέας πρέπει να πάρει ένα σοβαρό ύφος, να εμποδίσει την επικίνδυνη συμπεριφορά ή να την διακόψει με αποφασιστικότητα, λέγοντας ένα σοβαρό «όχι» και στη συνέχεια να καθοδηγήσει το παιδί σε μια επιθυμητή συμπεριφορά που κατά προτίμηση είναι μια παραλλαγή της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς

• Σε παιδιά από 2 ετών η θέσπιση ορίων πρέπει να συνοδεύεται πάντα από μια εξήγηση για τους λόγους για τους οποίους τίθενται. Από 2 1/2 ετών ένα παιδί έχει μεγαλύτερη αίσθηση των συνεπειών των πράξεών του και μαθαίνει να ελέγχει τη συμπεριφορά του, να δέχεται κανόνες, να εκφράζει με υγιή τρόπο τα συναισθήματά του, να είναι σε θέση να αποφύγει κινδύνους και γενικότερα να γίνεται υπεύθυνο.

• Όσο μεγαλώνει το παιδί, τα όρια πρέπει να προσαρμόζονται συνεχώς στο αναπτυξιακό του επίπεδο και να σχετίζονται με τις δυνατότητες που έχει αποκτήσει. Οι γονείς πρέπει να φροντίσουν να δημιουργήσουν όλο και μεγαλύτερα πλαίσια με τα όριά τους στα οποία να κάνει το παιδί επιλογές ανάλογα με την ηλικία του έτσι ώστε να είναι σε θέση στην εφηβεία να πάρει σωστές αποφάσεις και να κάνει επιλογές εποικοδομητικές για τη ζωή του.

Για να μάθετε περισσότερα επισκεφτείτε τη σελίδα της ψυχολόγου Καρόλα Folle-Αλέπη www.carola-alepi.gr