Τα τελευταία 50 χρόνια, χάρη στον εμβολιασμό με βασικά εμβόλια, έχουν σωθεί τουλάχιστον 154 εκατομμύρια ζωές, αριθμό που ισοδυναμεί με 6 ζωές το λεπτό, κάθε μέρα, για πέντε δεκαετίες.
Εάν όμως τα παραπάνω στατιστικά ισχύουν, γιατί επανεμφανίζονται λοιμώδη νοσήματα όπως η ιλαρά, προκαλώντας την ανησυχία και τις προειδοποιήσεις από την πλευρά της επιστημονικής κοινότητας; Η πιο λογική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα φαίνεται πως είναι η αμφισβήτηση των εμβολίων και της επιστημονικής τους επιβεβαίωσης. Σε συνδυασμό, δε, με το αντιεμβολιαστικό κίνημα και την εμβολιαστική κόπωση που συνόδευσε την περίοδο της πανδημίας COVID-19, τα εμβόλια μπήκαν στο στόχαστρο μεγάλης μερίδας πολιτών.
Η χαρακτηριστική περίπτωση της ιλαράς
Ένα από τα πρώτα καμπανάκια που χτύπησαν οι ειδικοί σχετικά με την κάμψη των εμβολιασμών στα παιδιά αφορούσε στην ιλαρά, καθώς παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των κρουσμάτων ιλαράς κατά το 2024 σε σύγκριση με το 2023. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη αναφορά του ΕΟΔΥ για τη χώρα μας, από την 1η Φεβρουαρίου 2024 έως την 31η Ιανουαρίου 2025, καταγράφηκαν 32.265 περιστατικά ιλαράς, εκ των οποίων 19 κατέληξαν σε θάνατο. Οι χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά κρουσμάτων περιλαμβάνουν τη Ρουμανία (27.568), την Ιταλία (1.097), τη Γερμανία (637), το Βέλγιο (551) και την Αυστρία (542). Η πλειοψηφία των περιστατικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση καταγράφηκαν το πρώτο εξάμηνο του 2024 και, λαμβάνοντας υπόψη την εποχικότητα της ασθένειας, αναμένεται επιπλέον αύξηση των κρουσμάτων την άνοιξη του 2025 που διανύουμε.
Αναφορικά με την κατάσταση στην Ελλάδα, το 2024 καταγράφηκαν 36 κρούσματα ιλαράς, χωρίς καταγεγραμμένους θανάτους. Από αυτά, το 72% (26 από τα 36) αφορούσε Έλληνες πολίτες, με την πλειοψηφία των περιστατικών να αφορά την ηλικιακή ομάδα 45-64 ετών (13 από τα 36), ενώ ακολουθούσε η ομάδα 25-44 ετών (9 από τα 36). Το 25% των κρουσμάτων (9 από τα 36) αφορούσε παιδιά και εφήβους. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι το 30% των κρουσμάτων (11 από τα 36) αφορούσε υγειονομικούς εργαζόμενους, οι οποίοι ήταν είτε ανεμβολίαστοι είτε δεν είχαν ολοκληρώσει τον εμβολιασμό τους, ενώ το 19% των κρουσμάτων (7 από τα 36) αφορούσε Ρομά. Τέλος, το 50% των περιστατικών ήταν ενδημικά, ενώ τα υπόλοιπα προήλθαν από εισαγόμενα κρούσματα ή από επαφές με εισαγόμενα.
Τι συνέβη, όμως, και ενώ υπάρχει δοκιμασμένο και αποτελεσματικό εμβόλιο για την ιλαρά, οι γονείς δεν το κάνουν στα παιδιά τους με επιμέλεια και σύμφωνα με τις οδηγίες των παιδιάτρων;
Fake news πριν τα fake news: το παράδειγμα της ιλαράς
Ένας από τους λόγους που το εμβόλιο για την ιλαρά τέθηκε υπό αμφισβήτηση ήταν η ψευδής σύνδεση μεταξύ του εμβολίου MMR (ιλαράς, παρωτίτιδας και ερυθράς) και του αυτισμού. Η σύνδεση αυτή προήλθε από μια μελέτη του 1998, η οποία δημοσιεύθηκε στο ιατρικό περιοδικό The Lancet, με τον Andrew Wakefield να ισχυρίζεται ότι το εμβόλιο προκαλούσε αυτισμό μέσω εντερικών διαταραχών. Παρά τη μικρή και μεθοδολογικά αδύναμη φύση της μελέτης, αυτή προκάλεσε παγκόσμια ανησυχία και πυροδότησε ένα αντιεμβολιαστικό κίνημα. Ωστόσο, οι επιστημονικές έρευνες που ακολούθησαν και οι οποίες περιλάμβαναν μεγάλες και αυστηρές μελέτες, απέδειξαν με σαφήνεια ότι δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ του εμβολίου MMR και του αυτισμού.
Το 2010, το The Lancet απέσυρε την επίμαχη μελέτη και ο Wakefield βρέθηκε ένοχος για σοβαρά επαγγελματικά παραπτώματα, με αποτέλεσμα την αφαίρεση της άδειας άσκησης ιατρικής. Παρά την αναίρεση αυτών των ισχυρισμών, η ζημιά ήταν ήδη σημαντική, καθώς η παραπληροφόρηση οδήγησε σε μειωμένη εμβολιαστική κάλυψη σε πολλές χώρες, προκαλώντας εξάρσεις ασθενειών όπως η ιλαρά.
Εμβόλια, παραπληροφόρηση και Διαδίκτυο
Ένας βασικός παράγοντας πίσω από την αμφισβήτηση των εμβολίων είναι η παραπληροφόρηση που κυκλοφορεί ευρέως στα μέσα ενημέρωσης και κυρίως στο διαδίκτυο. Έρευνες έχουν δείξει ότι η παραπληροφόρηση σε σχέση με τους εμβολιασμούς αποτελεί σημαντική αιτία για την αύξηση της ανησυχίας και του φόβου για τις εμβολιαστικές πρακτικές (Pew Research Center, 2020). Τα fake news, οι θεωρίες συνωμοσίας και τα ανακριβή επιστημονικά άρθρα που διαδίδονται στο διαδίκτυο έχουν προκαλέσει μεγάλη σύγχυση στον πληθυσμό και έχουν ενισχύσει την αντίσταση προς τα εμβόλια.
Αναμφισβήτητα, δε, η πανδημία του COVID-19 αύξησε σημαντικά την εμβολιαστική κόπωση, με την αβεβαιότητα που υπήρξε γύρω από τα εμβόλια κατά του κορονοϊού να ενισχύει την αμφιβολία για τα οφέλη του εμβολιασμού γενικότερα. Η ταχύτητα ανάπτυξης των εμβολίων, καθώς και οι αντιφατικές πληροφορίες για τη διαδικασία και τις παρενέργειες, αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για τα αντιεμβολιαστικά κινήματα (Nature, 2021).
Η μείωση της συμμόρφωσης στον εμβολιασμό και οι συνέπειες
Παγκοσμίως, η μειωμένη συμμόρφωση με τα προγράμματα εμβολιασμού έχει οδηγήσει σε ανησυχητική αύξηση λοιμωδών ασθενειών, με την ιλαρά, τον κίτρινο πυρετό και τη μηνιγγίτιδα να αναδύονται ως σοβαρές απειλές. Η υπερμετάδοση αυτών των ασθενειών, παρά την ύπαρξη εμβολίων που θα μπορούσαν να τις αποτρέψουν, αποτελεί ένα αποτέλεσμα της κοινωνικής αποδοχής των εμβολίων που έχει μειωθεί δραματικά.
Εδώ μάλιστα αντιμετωπίζουμε μία σκληρή πραγματικότητα: ενώ στον Δυτικό κόσμο τα εμβόλια παρέχονται δωρεάν και έγκαιρα αλλά μέρος της κοινωνίας αποφασίζει να μην τα χρησιμοποιήσει, η πρακτική αυτή αυξάνει τον κίνδυνο για τα παιδιά και τους ενήλικες στον αναπτυσσόμενο κόσμο, στερώντας τους την προστασία της ανοσίας της αγέλης (άλλη μία έννοια που μάθαμε επί πανδημίας!), ενόσω οι ίδιοι δεν έχουν πρόσβαση στα απαραίτητα εμβόλια αλλά και τις θεραπείες.
Φτάνουμε έτσι σε μία κρίσιμη καμπή, όπου οι αποφάσεις μας δεν αποτελούν (λελογισμένο;) ρίσκο μόνο για εμάς και την οικογένειά μας, αλλά και για την ευρύτερη κοινωνία. Θέτουν σε κίνδυνο ανοσοκατασταλμένα παιδιά, ενήλικες με χρόνια νοσήματα και πολίτες σε διάφορες περιοχές του κόσμου που απλά δεν έχουν πρόσβαση σε εμβόλια.
Η διαχρονική αξία του εμβολιασμού: Τα δεδομένα που μιλούν από μόνα τους
Σύμφωνα με στοιχεία του Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδας (ΣΦΕΕ) για την Ελλάδα, πρόσφατη μελέτη δείχνει ότι η ορθή εφαρμογή του εμβολιαστικού προγράμματος Παιδιών-Εφήβων μπορεί να αποσοβήσει σε ετήσια βάση σχεδόν 289.000 κρούσματα, 266 θανάτους και την απώλεια 7.470 ετών ζωής,. Επιπλέον, η υλοποίηση του συσχετίστηκε με ετήσια εξοικονόμηση σχεδόν €213 εκατομμυρίων. Συγκεκριμένα, για κάθε 1€ που επενδύεται στο παιδιατρικό ΕΠΕ, εξοικονομούνται 3,11€ όσον αφορά το άμεσο κόστος και 8,67€ όσον αφορά το συνολικό κόστος.
Σημαντικά οφέλη παρουσιάζει και ο εμβολιασμός ενηλίκων. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Έκθεσης του Οργανισμού Οικονομικών της Υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου (Office of Health Economics) ο εμβολιασμός έναντι – γρίπης, πνευμονιοκόκκου, έρπητα ζωστήρα και RSV –μπορεί να επιστρέψει στην κοινωνία έως και δεκαεννέα φορές (x19) την αρχική τους επένδυση. Αυτό ισοδυναμεί με εξοικονόμηση έως και 4.637$ ύστερα από τον πλήρη εμβολιασμό ενός ενήλικου ατόμου. Επίσης, οι εμβολιασμοί προσφέρουν ανεκτίμητη προστασία έναντι της αντιμικροβιακής αντοχής, στην οποία η Ελλάδα, κατατάσσεται στις χώρες που αντιμετωπίζουν οξύτατο πρόβλημα.
Ο ρόλος του εμβολιασμού τα τελευταία 100 χρόνια
Αυταπόδεικτα, η ιστορία των εμβολίων αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της ιατρικής επιστήμης, κινδυνεύει όμως τώρα με μια ηχηρή κατάρρευση… Τα εμβόλια έχουν συμβάλει καθοριστικά στην εξάλειψη και την αποτελεσματική αντιμετώπιση σοβαρών και επικίνδυνων ασθενειών. Το εμβόλιο για την ευλογιά, το οποίο εισήχθη στα τέλη του 18ου αιώνα, είναι το πρώτο μεγάλο βήμα στην παγκόσμια καταπολέμηση λοιμωδών ασθενειών. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, μέχρι το 1980, η ευλογιά είχε εξαφανιστεί παγκοσμίως. Αντίστοιχα, τα εμβόλια κατά της πολιομυελίτιδας, της διφθερίτιδας και της ηπατίτιδας έχουν βοηθήσει στη μείωση της θνησιμότητας και της νοσηρότητας, καθώς και τη σημαντική μείωση των επιπτώσεων αυτών των νόσων παγκοσμίως.
Η δυνατότητα να προλαμβάνουμε ασθένειες που ήταν κάποτε θανάσιμες και επικίνδυνες αποτελεί πραγματική πρόοδο για τη δημόσια υγεία και έχει συντελέσει στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Αν και υπάρχουν πολλές προκλήσεις σήμερα, το συνολικό όφελος από τον εμβολιασμό παραμένει αδιαμφισβήτητο και καθοριστικό.
Η ευθύνη της ιατρικής κοινότητας
Σήμερα περισσότερο από ποτέ, η ιατρική κοινότητα έχει υποχρέωση να ενισχύσει την εκπαίδευση και την πληροφόρηση του κοινού σχετικά με τα οφέλη του εμβολιασμού. Η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης είναι θεμελιώδης και απαιτεί μια πολυδιάστατη προσέγγιση, που περιλαμβάνει τη συνεργασία με τα μέσα ενημέρωσης, τις κοινωνικές πλατφόρμες και τους επαγγελματίες υγείας. Παράλληλα, πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη διαφάνεια στη διαδικασία έγκρισης των εμβολίων, ώστε να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη του κοινού.
Η ενίσχυση της επικοινωνίας μέσω αξιόπιστων επιστημονικών πηγών είναι απαραίτητη. Χρειάζεται επίσης να επενδύσουμε στην ψηφιακή εκπαίδευση του κοινού, ώστε να αναγνωρίζουμε την αξία των έγκυρων επιστημονικών πληροφοριών και να αποφεύγουμε την επιρροή των ανακριβών πηγών.
Για να διασφαλίσουμε την υγειονομική ευημερία, απαιτείται συντονισμένη δράση, ενημέρωση και εμπιστοσύνη στην επιστημονική πρόοδο. Ο εμβολιασμός πρέπει να παραμείνει η κύρια γραμμή άμυνας κατά των λοιμωδών ασθενειών και οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να πρωτοστατήσουν στην αλλαγή αυτής της ροής παραπληροφόρησης και αμφιβολίας.
