Η σημασία του «μετρημένου» επαίνου και της αυτοπειθαρχίας στα παιδιά

Το άρθρο αυτό διαπραγματεύεται το λεπτό όριο μεταξύ υγιούς αυτοεκτίμησης και υπεροψίας – φυγοπονίας. Πότε η αυτοεκτίμηση μπορεί να διαστρεβλωθεί σε υπεροψία ή αίσθηση παντοδυναμίας, πότε μετατρέπεται σε έλλειψη ενδιαφέροντος για τους άλλους, πότε ο έπαινος λειτουργεί θετικά και πότε ο ψεύτικος ή κακοπροαίρετος έπαινος παραπλανεί το παιδί, οδηγώντας το προς τη φυγοπονία; Πότε πιστεύουμε στον εαυτό μας, σεβόμενοι τα όρια της ανθρώπινης φύσης και πότε όχι;Γράφει η Πρεκατέ Βικτωρία, Ψυχολόγος – Εκπαιδευτικός – ΣυγγραφέαςΟ έπαινος με θετικά επίθετα σε δεύτερο ενικό είναι πολύ σημαντικός για όλα τα παιδιά, αρκεί να μην τους μεταδίδει το μήνυμα ότι είναι καλύτερα από τα άλλα παιδιά. Εκεί που ξεκινά η υπεροχή, σταματά η υγιής αυτοεκτίμηση (και ξεκινά αυτό που πολύ εύστοχα αναγνωρίζουν οι έφηβοι μεταξύ τους ως «ψώνιο»). Η τοποθέτηση του παιδιού σε κάποιο βάθρο υπεροχής απέναντι στους άλλους (συνήθως για να φουσκώσει το εγώ του γονιού ή για να αποκομίσει οφέλη από το παιδί) είναι πολύ βλαβερή για το παιδί. Η βάση στην οποία ξεκινά τις σχέσεις του θα είναι μια βάση μοναχικότητας: η βάση του πρώτου. Ουσιαστικές σχέσεις μπορούν να δημιουργηθούν μόνο μεταξύ ίσων και είτε δεν θα καταφέρνει να δημιουργήσει σχέσεις καθόλου, είτε θα τον εγκαταλείπουν (μη ανεχόμενοι το σύμπλεγμα ανωτερότητάς του), είτε θα τους εγκαταλείπει (μη ανεχόμενος την κατωτερότητά τους). Σε κάθε περίπτωση, καλύτερος και μόνος. Όταν ανακαλύψει ότι έξω στη ζωή, οι άλλοι δεν έχουν τη διάθεση να τον βλέπουν σαν κάτι ξεχωριστό κι ανώτερο, αρχίζει η ματαίωση και η καταρράκωση, μέσα από την ανώμαλη προσγείωση στην πραγματικότητα. Όταν δε, δύο ναρκισσιστές συνάπτουν συντροφική σχέση (και οι δύο υπεροπτικά καλομαθημένοι από τους γονείς τους), ο πόλεμος για την πρώτη θέση στο γάμο είναι ανηλεής και τότε έχουμε τα πιο εκρηκτικά διαζύγια.Τολμώ να πω ότι είναι προτιμότερη η ελαφρά παραμέληση επαίνου, παρά η τροφοδότηση υπεροψίας στο παιδί. Είναι σχεδόν κακοποιητική για το παιδί γιατί το προετοιμάζει να «σπάσει τα μούτρα» του, κι αν όχι στην ενήλικη ζωή, πολύ πιθανότερο μετά τη μέση ηλικία, όπου θέλοντας και μη έρχεται κανείς αδυσώπητα αντιμέτωπος με την πραγματικότητα των χρονικών και σωματικών περιορισμών της ανθρώπινης ύπαρξης.Ο έπαινος που δίνουμε στα παιδιά πρέπει να τους δείχνει ότι είναι επιθυμητά, αξιαγάπητα, ότι η αγάπη μας είναι χωρίς όρους και πρέπει να έρχεται από την ειλικρινή κι ανιδιοτελή αγάπη από την πλευρά του γονιού. Δυστυχώς, όμως, η γονεϊκή αγάπη δεν είναι πάντα ανιδιοτελής. Το παιδί ενίοτε χρησιμοποιείται για να νιώσουν οι γονείς ότι κάνουν κάτι σημαντικό στη ζωή τους, για να αντλήσουν αυτοεκτίμηση οι ίδιοι, για να αποδείξουν κάτι στην κοινωνία, ως επένδυση φροντίδας για τα γηρατειά ή μέσο εκπλήρωσης των δικών τους ανικανοποίητων ονείρων. Οι γονείς αυτοί είναι πολύ πιθανόν να θρέψουν την υπεροψία στο παιδί τους, μέσω του ψευδούς επαίνου καθώς είναι κι αυτή μια μορφή χειρισμού: πού αλλού θα βρει να τον εκθειάζουν; Άρα, θα γυρίσει πάλι στο μπαμπά και στη μαμά. Κάποιες άλλες φορές μιλούν στο παιδί λες κι είναι το όγδοο θαύμα του κόσμου, γιατί έτσι αντλούν οι ίδιοι την ψευδαίσθηση αυτοεκτίμησης.Ο έπαινος δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ως αποζημίωση για την παραμέληση από τον γονέα σε άλλους τομείς. Μαζί με τον έπαινο είναι απαραίτητη η έμπρακτη αγάπη και να σχετίζεται με συγκεκριμένες πράξεις ή πλευρές του χαρακτήρα του παιδιού. Να δίνουμε στο παιδί την ευκαιρία να δοκιμάσει, αλλά με έναν τρόπο που να μπορεί έστω με λίγη βοήθεια να τα καταφέρει. Τότε ο έπαινος πραγματικά ριζώνει στο παιδί γιατί βλέπει το αποτέλεσμα. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι θα αφιερώσουμε το χρόνο και την ενέργεια ώστε να κάνουμε τη δραστηριότητα ούτε πολύ εύκολη, ούτε πολύ δύσκολη, ώστε με λίγη βοήθεια να την πετύχει και να βιώνει την αίσθηση της αυτο-αποτελεσματικότητας, που θα του είναι πολύ χρήσιμη αργότερα. Πολλές φορές, όμως, γονείς που δεν έχουν χρόνο και παραμελούν τα παιδιά τους, βρίσκουν βολικό να πετάξουν ένα γενικόλογο «είσαι καλύτερος από όλους, μπορείς να κάνεις τα πάντα», για να αποζημιώσουν για την έλλειψη ενδιαφέροντος. Αργά ή γρήγορα το παιδί θα νιώσει εξαπατημένο.Μια άλλη όψη του μη βοηθητικού επαίνου είναι η απαίτηση άμεσης άντλησης ικανοποίησης και μη ανοχή της αναβολής. Τα παιδιά μαθαίνουν να θέλουν να εισπράξουν δώρα και επαίνους αμέσως, πριν καν ολοκληρώσουν την προσπάθεια. Καλό είναι να δίνουμε ενθάρρυνση σε κάθε στάδιο, αλλά για τις υλικές επιβραβεύσεις να περιμένουμε να ολοκληρώσει το παιδί την εργασία του. Τονίζεται και πάλι, ότι πρέπει να μάθει το παιδί να εσωτερικεύει την επιβράβευση, αλλιώς αν είναι κάτι ξένο από εκείνο και ασυνάρτητο με την πραγματικότητα, θα έχουμε απλώς δημιουργήσει έναν‘εθισμένο στον έπαινο, που θα προσπαθεί να ευχαριστήσει τους πάντες μήπως και εισπράξει λίγο από τον έπαινό τους. Αυτό βέβαια δεν είναι αυτοεκτίμηση αλλά ετεροεκτίμηση.Μια διάσταση που συχνά παραμελείται από τους υπέρμαχους της εγωπαθούς αυτοεκτίμησης είναι η ανάπτυξη του αλτρουισμού, της ευγένειας του ενδιαφέροντος για τον άλλον – αξίες και συμπεριφορές που έχουν τεράστια σημασία για την αυτοεκτίμηση. Η εκπαίδευση σε αξίες και ιδιότητες χαρακτήρα θα έπρεπε σε όλα τα σχολεία να αποτελεί υποχρεωτικό μάθημα, με έμπρακτα παραδείγματα. Για παράδειγμα, θα πρέπει να μάθουν τα παιδιά από μικρά να μην περιμένουν από κάποιον να τους ζητήσει βοήθεια, αλλά να αναπτύξουν την ενσυναίσθηση, ώστε να βλέπουν πότε μπορεί κάποιος να χρειάζεται βοήθεια και να έχουν το ρεπερτόριο λέξεων και συμπεριφορών που θα μπορούσε να παρέχει αυτή τη βοήθεια. Να αναρωτούνται: πώς θα μπορούσα να βοηθήσω, τι θα μπορούσα να κάνω; Αυτή η στάση ζωής αποτελεί την πραγματική παιδεία.Επίσης, ο έπαινος δεν θα πρέπει να συμβάλλει προς τη φυγοπονία. Η ροπή προς τη φυγοπονία είναι εν μέρει μαθημένη συμπεριφορά μέσα στην ελληνική οικογένεια. Η υπερπροστασία, η μη υγιής προσκόλληση των γονιών προς τα παιδιά τους, η δουλοπρεπής υπηρεσία της μάνας προς το παιδί, οδηγούν μια γενιά παιδιών να θεωρούν δεδομένο να λαμβάνουν, να εισπράττουν και να εξυπηρετούνται χωρίς να καταβάλλουν καμία προσπάθεια, χωρίς να δίνουν απολύτως τίποτα προς τους άλλους, χωρίς να εκπληρώνουν τα ίδια τις υποχρεώσεις τους. Αυτή η προσδοκία προβάλλεται αργότερα προς τη ζωή και το περιβάλλον τους. Η αίσθηση ότι τα πάντα έρχονται έτοιμα χωρίς να προσπαθήσω, ότι οι τάξεις περνιούνται χωρίς σχεδόν καθόλου διάβασμα, ότι οι βαθμοί ξεκινούν αυτόματα από το 10 (αντί το 0) δίνει στα παιδιά μια εντελώς διαστρεβλωμένη αίσθηση της πραγματικότητας – ιδιαίτερα ζημιογόνα για τα ίδια και για την κοινωνία μας.Η αυτοπειθαρχία είναι παρά πολύ σημαντική για την αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση του ατόμου. Όταν το παιδί καταφέρνει και ξεπερνά την αρχική αντίσταση που εμφανίζεται πάντα πριν από ένα θετικό εγχείρημα, όταν καταφέρνει και αντιστέκεται στη νύστα ώστε να ολοκληρώσει αυτό που ανέλαβε, όταν υπερνικά το φόβο της αποτυχίας, όταν λέει όχι στον πειρασμό της φυγοπονίας, η αυτοπεποίθηση ανεβαίνει στα ύψη. Όταν, απεναντίας, αδρανήσει και δεν αποπειραθεί την εργασία του, όταν φοβηθεί μια δύσκολη άσκηση και δεν την προσπαθήσει καν, όταν παραβεί το πρόγραμμα διατροφής του και στην πρώτη στεναχώρια τρώει σοκολάτες, τότε η αυτοπεποίθηση καταβαραθρώνεται. Εξάλλου, αυτό που δίνει πραγματική ικανοποίηση, ένα αίσθημα επιτεύγματος, είναι να καταφέρει κάτι που του φαίνεται ελαφρώς δύσκολο, μια πρόκληση. Ο εθισμός στα εύκολα, ξεκινώντας από την ελληνική οικογένεια και το σχολείο με τις υπερβολικές παροχές επαίνων, έχει καταλήξει να οδηγήσει τις δύο τελευταίες γενιές να πιστεύουν ότι είναι ανίκανες, να οικειοποιούνται την αδράνεια σαν να είναι η φυσική τους κατάσταση. Το κόστος του λίγου φόβου ή της λίγης παραπάνω κούρασης είναι αμελητέο σε σχέση με το κόστος της φυγοπονίας -πρακτικό και ψυχολογικό.Πότε θα πρέπει να εφαρμόζουμε αυτοπειθαρχία; Όλοι μας, σε όλες τις πτυχές της ζωής μας, σε καθημερινή βάση, ξεκινώντας από την παιδική ηλικία. Από τη δίαιτα και τη γυμναστική, μέχρι να συγκρατούμε τα νεύρα μας και να μην αναβάλλουμε τις εργασίες που πρέπει να κάνουμε. Το κλειδί είναι να καταφέρουμε να υπερβούμε την αρχική αντίσταση. Είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε ότι σχεδόν σε κάθε θετικό βήμα εμφανίζεται κάποια αρχική αντίσταση. Ίσως είναι ο φόβος της προόδου, ο φόβος του καινούργιου, ο φόβος αν θα τα καταφέρω, λες και πάντα υπάρχει κάποιος πειρασμός να μας εμποδίσει από αυτό που μας ωφελεί. Το κλειδί είναι να είμαστε ξεκάθαροι τι είναι σωστό και θετικό για εμάς και να επιμείνουμε παρά την αρχική αντίσταση. Τότε, ίσως ανακαλύψουμε ότι ξεκινώντας, η αντίσταση εξαφανίζεται. Αν βέβαια η αντίσταση επιμένει ή μεγαλώνει, τότε ίσως θα πρέπει να σκεφτούμε άλλο τρόπο δράσης ή επίλυσης του προβλήματος. Ας κάνουμε όμως αυτή τη λίγη αρχική υπέρβαση, αν ξεπεράσουμε την αρχική δυσφορία. Δεν υποστηρίζω να βασανίζεται το παιδί και να υποφέρει σε συνθήκες καταπίεσης, αλλά να μάθει να υπερβαίνει την αρχική απροθυμία του. Αλλιώς, η δήθεν ελευθερία της αποφυγής γίνεται σκλαβιά στην απάθεια. Ιδιαίτερα σήμερα, όπου για το σύνολο των παιδιών η διέξοδος προς τη φυγοπονία γίνεται μέσω του πολύ ισχυρού, εθιστικού μαγνήτη της οθόνης. Αν δεν μπορεί σήμερα να επιμείνει στα σχετικά εύκολα, τι θα κάνει αργότερα;Στη συμπεριφορά του παιδιού, όπως και στη σχολική του επίδοση, έχει περάσει πολλές φορές μια νοοτροπία υπερβολικής ψυχολογικοποίησης. Υπάρχει η προσδοκία ότι αν συζητάμε ατελείωτες ώρες με το παιδί, αν του δώσουμε την τέλεια ανατροφή και αψεγάδιαστη αγάπη (πράγμα αδύνατο, ακόμη και για την πιο τέλεια μαμά), τότε, ως δια μαγείας, το παιδί θα αναπτύξει την τέλεια αυτοεκτίμηση, θα έχει τέλεια συμπεριφορά σε όλες τις περιστάσεις της ζωής του, δεν θα έχει καμία δυσκολία στις σχέσεις του με τους άλλους και θα διαβάζει τα μαθήματα από μόνο του, χαρωπά και αυθόρμητα χωρίς να πιεστεί ποτέ! Αυτό είναι μια επώδυνη παγίδα μη ρεαλιστικών προσδοκιών και για το γονιό και για το παιδί. Καμία ανατροφή, όσο τέλεια κι αν είναι, δεν μπορεί να το προετοιμάσει για τις απροσδόκητες αναποδιές αυτής της ζωής. Πολλά πράγματα μάς είναι ωφέλιμα χωρίς απαραίτητα να μάς είναι απόλυτα ευχάριστα. Το παιδί θα πρέπει να μάθει να αυτοπειθαρχεί, όπως χρειάζεται να κάνουμε όλοι μας.Ο αθλητισμός είναι ένας εξαιρετικός δάσκαλος της αυτοπειθαρχίας. Αν το παιδί δεν προσπαθεί συνεχώς, χάνει. Καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια με αμφίβολη αμοιβή, η οποία αν έρθει θα είναι αρκετά αργότερα. Και μπορεί να ματαιωθεί. Αλλά θα συνεχίσει να προσπαθεί. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το μαθητή που βλέπει λυμένη την άσκηση φυσικής στον πίνακα και λέει «Α, το κατάλαβα, εύκολο», δεν μπαίνει όμως στον κόπο να κάτσει να γράψει μόνος του, όχι μία αλλά δεκάδες τέτοιες ασκήσεις. Αυτός ο μαθητής αποτυγχάνει στις εξετάσεις. Αν δεν κάτσει να γεμίσει σελίδες, δεν λύνονται οι ασκήσεις. Αν δεν προσπαθήσει αργότερα, δεν θα τον ξαναζητήσουν οι πελάτες ή οι εργοδότες.Ας μάθουμε στα παιδιά μας να βάζουν στόχους και να παλεύουν γι αυτούς με τη μέγιστη δυνατή προσπάθεια και αυτοπειθαρχία. Ας δείξουμε στο παιδί ότι έχει αξία ως άτομο, αλλά ας κρατήσουμε τον έπαινο για τα την πραγματική προσπάθεια.