«Χαζά» κινητά, πάρτι χωρίς τηλέφωνα, ίντερνετ χωρίς social media… Κάποιοι νέοι σήμερα νιώθουν ότι συνδέονται καλύτερα με την προ ψηφιακής εποχής ζωή, όμως αυτή η νοσταλγία για μια περίοδο που δεν έζησαν έχει και πολιτική διάσταση.
Στην Canto XX της Κόλασης, το πρώτο μέρος της Θείας Κωμωδίας, ο Δάντης ξεσπά σε κλάματα όταν συναντά μάγους, αστρολόγους και μάντεις. Έχουν καταδικαστεί επειδή ήθελαν να γνωρίσουν το μέλλον, επειδή κοίταξαν πολύ μακριά μπροστά, και τώρα περιπλανιούνται αιώνια με τα πρόσωπά τους στραμμένα προς τα πίσω, έτσι ώστε τα δάκρυά τους να τρέχουν στην πλάτη τους.
Η Έμιλι Σίγκαλ, συγγραφέας του μυθιστορήματος Mercury Retrograde (2020) και ειδική στη μέτρηση τάσεων για μεγάλες πολυεθνικές, χρησιμοποιεί αυτή τη σκηνή για να περιγράψει τη σημερινή νοσταλγική ματιά της Generation Z. Σύμφωνα με την ίδια, οι νέοι έχουν πάψει να κοιτούν προς το μέλλον. Όπως οι χαμένες ψυχές στην Κόλαση του Δάντη, μοιάζουν καταδικασμένοι να κοιτούν πίσω. Τα προϊόντα που καταναλώνουν – ριμέικ, αναβιώσεις, σίκουελ και επανεκκινήσεις – προέρχονται από απομεινάρια του 20ού αιώνα, κυρίως από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 και τις αρχές των 00s. Ό,τι είναι καινούργιο μοιάζει ήδη γνώριμο.
Όταν η νοσταλγία για το παρελθόν ξεπερνά την ανυπομονησία για το μέλλον
«Η ανατροπή και η καινοτομία που μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο εξακολουθούν να υπάρχουν», λέει η Σίγκαλ μιλώντας στην εφημερίδα El Pais, «όμως το κυρίαρχο πολιτισμικό τοπίο είναι κορεσμένο από νοσταλγικά ριμέικ». Αναφέρει ως παραδείγματα τη γοητεία των βινυλίων, των Walkman, των κασετών VHS, των Polaroid, αλλά και τη διαρκή επιστροφή της vintage μόδας στο κόκκινο χαλί.
Ο ψυχολόγος Κλέι Ράτλιτζ, συγγραφέας του Past Forward: How Nostalgia Can Help You Live a More Meaningful Life (2023), μελετά εδώ και χρόνια το φαινόμενο της νοσταλγίας ως χαρακτηριστικό της γενιάς Ζ. Σύμφωνα με έρευνά του σε 2.000 νεαρούς Αμερικανούς, το 60% της Generation Z θα ήθελε να επιστρέψει σε μια εποχή όπου οι άνθρωποι δεν ήταν συνεχώς «συνδεδεμένοι», ακόμη κι αν αυτή την εποχή οι ίδιοι ήταν αγέννητοι. Το 68% δηλώνει ότι νιώθει νοσταλγία για περιόδους πριν γεννηθεί, το 73% έλκεται από μέσα, χόμπι ή στυλ εκείνων των εποχών και το 78% θεωρεί ότι η σύγχρονη τεχνολογία θα έπρεπε να ενσωματώνει σχεδιαστικά στοιχεία του παρελθόντος.
Νοσταλγώντας την εποχή που δεν έζησαν
Για τον Ράτλιτζ, το ενδιαφέρον στους νέους είναι ότι «δεν νοσταλγούν στιγμές από τη δική τους ζωή, αλλά μια ιστορική εποχή που δεν έζησαν». Το κλειδί, εξηγεί, βρίσκεται στο ότι η περίοδος που τους ελκύει συμπίπτει με τα χρόνια λίγο πριν την εμφάνιση των νέων τεχνολογιών. «Διατηρούν μια αμφίθυμη σχέση με την τεχνολογία. Στις έρευνες λένε ότι απολαμβάνουν τα οφέλη της, αλλά ταυτόχρονα εκφράζουν ανησυχία για τις συνέπειές της. Από εκεί προκύπτει και η σύνδεσή τους με την προ ψηφιακής εποχής ζωή», σημειώνει μιλώντας στον Ισπανό δημοσιογράφο.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ιδιαίτερης νοσταλγίας είναι μια σειρά από viral βίντεο, κάποια αυθεντικά και άλλα δημιουργημένα με τεχνητή νοημοσύνη, που δείχνουν ομάδες εφήβων στα 90s να βγαίνουν από ένα αμερικανικό λύκειο. Δεν κάνουν κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ή αστείο. Ωστόσο, το να τους βλέπεις να αλληλεπιδρούν χωρίς κινητό έχει σχεδόν υπνωτιστικό αποτέλεσμα. Το συναίσθημα αυτό αποτυπώνεται στα σχόλια των βίντεο. «Είμαι 20, δεν είχα καν γεννηθεί όταν τραβήχτηκε αυτό το βίντεο, αλλά μου αφήνει ένα αίσθημα κενού. Το λύκειό μου δεν ήταν έτσι». Ένας άλλος χρήστης γράφει: «Αποφοίτησα το 2015. Αυτό μοιάζει με καλή εποχή. Δεν υπάρχει ούτε ένα τηλέφωνο. Οι άνθρωποι μιλάνε πραγματικά πρόσωπο με πρόσωπο. Μακάρι να είχα μεγαλώσει τότε».
Digital detox
Όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες εμφανίζονται με στόχο να περιορίσουν την κυριαρχία της τεχνολογίας στη ζωή μας. Εδώ και χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηματοδοτεί προγράμματα ανταλλαγής νέων, κάποια από τα οποία περιλαμβάνουν εμπειρίες «ψηφιακής αποτοξίνωσης». Στις Ηνωμένες Πολιτείες γίνεται λόγος για το «boom των dumbphones», δηλαδή την επιστροφή σε απλά κινητά, όπως τα Nokia, που κερδίζουν δημοτικότητα στη Generation Z. Παράλληλα, γίνονται μόδα τα offline πάρτι, όπου απαγορεύονται τα κινητά, ενώ κάποιοι μιλούν ακόμη και για την επιστροφή του αργού ίντερνετ και της παλιάς blogόσφαιρας, πριν από τα social media.
Ο νεαρός δημιουργός περιεχομένου Λέο Εσπλούγκα, με περισσότερους από 80.000 ακόλουθους στο TikTok, εξηγούσε σε πρόσφατο βίντεό του ότι εδώ και καιρό προσπαθεί να μειώσει την ψηφιακή του παρουσία. Πρότεινε να βγαίνουμε έξω και να περπατάμε χωρίς κινητό, να προσπαθούμε να φτάνουμε σε προορισμούς χωρίς Google Maps. «Είναι απίστευτο πόση ενέργεια έχεις, πόσες ώρες ανοίγονται ξαφνικά μέσα στη μέρα και πόσο “ξυπνά” ο εγκέφαλός σου», είπε.
Ο κίνδυνος της εξιδανίκευσης του παρελθόντος και η επιστροφή στον συντηρητισμό
Το φαινόμενο αυτό, που περιλαμβάνει και μια ολόκληρη βιομηχανία déjà vu με χιλιάδες νέους να αναβιώνουν τους κώδικες του παρελθόντος, επιδέχεται πολλών ερμηνειών. Ο φιλόσοφος Ντιέγο Γκαρότσο, συγγραφέας του Sobre la nostalgia (On Nostalgia, Alianza, 2019), επισημαίνει ότι το αίσθημα αποσύνδεσης από την ίδια μας την εποχή μπορεί να έχει δύο αποτελέσματα: να ανοίξει νέες δυνατότητες για το μέλλον ή να τροφοδοτήσει μια νοσταλγική ματιά προς τα πίσω. «Υπάρχουν νηφάλιοι, ισορροπημένοι και ρεαλιστικοί τρόποι να βλέπουμε το παρελθόν, αλλά και άλλοι που αγγίζουν τα όρια του μύθου».
Τα δεδομένα δείχνουν ότι η Generation Z, και ιδιαίτερα οι άνδρες, κλίνει προς πιο συντηρητικές θέσεις. Μελέτη των Ipsos και King’s College London αποκαλύπτει ότι το 60% των ανδρών αυτής της γενιάς, σε 31 χώρες, πιστεύει πως «η ισότητα των φύλων έχει προχωρήσει υπερβολικά». Παράλληλα, αυξάνεται η δυσαρέσκεια απέναντι στη δημοκρατία. Σύμφωνα με έρευνα του 2025 από το Circle, πανεπιστημιακό κέντρο του Tufts στη Μασαχουσέτη, μόλις το 36% των νέων Αμερικανών εμπιστεύεται ότι η δημοκρατία μπορεί να λύσει τα προβλήματα της χώρας, ενώ μόνο το 16% πιστεύει ότι «λειτουργεί καλά για τους νέους».
Για τον Μάριο Ρίος, πολιτικό αναλυτή και αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Χιρόνα, η νεανική νοσταλγία είναι σύμπτωμα αυτής της αντιδραστικής στροφής. «Τα ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα είναι πάντα νοσταλγικά, γιατί απευθύνονται σε ένα μυθικό παρελθόν», εξηγεί. Κατά τη γνώμη του, πρόκειται για μια συγκυριακή αντίδραση στην απουσία προσανατολισμού. «Οι νέοι σήμερα ζουν σε έναν ολοένα πιο σύνθετο και αβέβαιο κόσμο. Κοιτούν προς τα πίσω προσπαθώντας να αναιρέσουν αποφάσεις που, κατά τη γνώμη τους, μας έχουν διχάσει ως κοινωνία. Εξιδανικεύουν τα 90s, όταν ο νεοφιλελευθερισμός υποσχόταν διαρκή πρόοδο, αρκεί οι αγορές να συνέχιζαν να αναπτύσσονται».
Ο Ράτλιτζ, ωστόσο, διευκρινίζει ότι η νοσταλγία δεν αποτελεί πάντοτε ένδειξη οπισθοδρόμησης. Όταν γίνεται σωστά κατανοητή, μπορεί να λειτουργήσει ως το αντίθετο της στασιμότητας, ως πηγή δημιουργικότητας και ώθησης. «Η Generation Z στρέφεται σε ένα προ ψηφιακό παρελθόν αναζητώντας ό,τι θεωρεί πολύτιμο, ώστε να αναδιαμορφώσει το παρόν της», σημειώνει.
Ο Γκαρότσο υπερασπίζεται τη δημιουργική δυναμική της νοσταλγίας. Υποστηρίζει ότι το γεγονός πως όλες οι πολιτικές κοινότητες βασίζονται σε έναν ιδρυτικό μύθο – πάντα ψευδή, λίγο ή πολύ – αποδεικνύει τη χρησιμότητά της. «Το να ονειρευόμαστε ένα ειδυλλιακό παρελθόν, μια εποχή όπου ήμασταν καλύτεροι, ή μια ιστορία γεμάτη ήρωες, μπορεί να τροφοδοτήσει εύλογες και γόνιμες ελπίδες για να φανταστούμε έναν καλύτερο κόσμο. Αν ήμασταν καλύτεροι ή αν τουλάχιστον πιστεύαμε ότι ήμασταν, τότε είναι πιο εύκολο να πιστέψουμε πως μπορούμε να αγκαλιάσουμε ξανά την αριστεία».
