Τα Αρχαία Ελληνικά ενώνουν την τέχνη τη γλώσσα και την παιδεία.
Τα Αρχαία Ελληνικά δεν είναι μια νεκρή γλώσσα, ούτε άχρηστα στην εκπαίδευση και την ίδια τη ζωή. Μία γυναίκα που έχει αφιερώσει τη ζωή της στην τέχνη και τη γλώσσα η Ευγενία Μανωλίδου μιλάει σε αυτή τη συνέντευξη στο Infokids για την αναγκαιότητα εκμάθησης των Αρχαίων Ελληνικών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Είναι η γυναίκα που θέλει να εξακολουθήσει να προσφέρει στα παιδιά εμπειρίες ζωής.
Με σπουδές στη μουσική, παρουσία στη δημόσια ζωή και ένα όραμα βαθιά εκπαιδευτικό, η Ευγενία Μανωλίδου είναι από τις προσωπικότητες που δεν χωρούν σε έναν μόνο ρόλο. Από την αίθουσα της ορχήστρας στα εκπαιδευτικά προγράμματα για την Αρχαία Ελληνική, έχει χαράξει μια πορεία που ενώνει την τέχνη, τη γλώσσα και την παιδεία σε έναν κοινό σκοπό: να μεταδώσει στις νέες γενιές την αγάπη για τον πολιτισμό μας με τρόπο ζωντανό, βιωματικό και εμπνευσμένο. Μέσα από τη δράση της στην Ελληνική Αγωγή, η Αρχαία Ελληνική παύει να είναι ένα απρόσιτο μάθημα και γίνεται ζωντανός φορέας σκέψης, αξιών και έκφρασης.
Σε αυτή τη συνέντευξη, μας μιλά για τη στιγμή που η γλώσσα του Ομήρου μεταμορφώθηκε μπροστά στα μάτια της, για τις προκλήσεις της μητρότητας, τη σημασία της γυναικείας ματιάς στους επαγγελματικούς χώρους, αλλά και για το πώς είναι να δημιουργείς κάτι νέο, εκεί που πολλοί βλέπουν μόνο το παλιό.
Ποια ήταν η πιο καθοριστική στιγμή ή απόφαση που σας οδήγησε στο σημείο που βρίσκεστε σήμερα; Υπήρξε κάποιο άνοιγμα ή στροφή που σας έκανε να δείτε τα πράγματα διαφορετικά στην πορεία σας;
Η πιο καθοριστική στιγμή ήταν όταν κατάλαβα ότι το μάθημα που είχα αγαπήσει λιγότερο στο σχολείο – τα Αρχαία Ελληνικά – ήταν στην ουσία κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που είχα διδαχθεί: μια γλώσσα που φέρει μέσα της την ψυχή και τη σκέψη μας ως λαός. Ακόμα και σήμερα, τα παιδιά μαθαίνουν την Αρχαία Ελληνική μέσα από όρους και κανόνες που δύσκολα καταλαβαίνουν ή συνδέουν με την καθημερινότητα και την ιστορία μας. Συχνά βαριούνται, νιώθουν πίεση, και φυσικά αναρωτιούνται: «Γιατί πρέπει να κάνουμε Αρχαία Ελληνικά;». Εκείνη η στιγμή για μένα ήταν η αφετηρία. Όταν αποφάσισα να αναζητήσω τους λόγους που έκαναν ένα τόσο συναρπαστικό αντικείμενο, να παρουσιάζεται έτσι, πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς και τι χρειάζεται για να το αγαπήσουν πραγματικά τα παιδιά και να καταλάβουν την ουσία του. Άρχισα να μελετώ, να ταξιδεύω, να παρατηρώ και να μαθαίνω από ανθρώπους που είχαν το ίδιο όραμα. Και κάπως έτσι γεννήθηκε η επιθυμία να δώσουμε στα παιδιά την ευκαιρία να γνωρίσουν την αρχαία γλώσσα ως κλειδί που ανοίγει ορίζοντες, με την αγάπη και τον σεβασμό που της αξίζει.
Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με τη διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας σε παιδιά ειδικότερα;
Αυτό που με ώθησε ήταν η ανάγκη να δοθεί μια δεύτερη ευκαιρία σ’ ένα μάθημα που έχει τόσο βαθύ νόημα, αλλά συχνά παρουσιάζεται με τρόπο που το κάνει απόμακρο και αδιάφορο. Δεν είμαι φιλόλογος, ούτε διδάσκω η ίδια. Ηγούμαι όμως ενός προγράμματος που σχεδιάζω με μεγάλη φροντίδα, σε συνεργασία με μια εξαιρετική φιλολογική και παιδαγωγική ομάδα, με σκοπό να μεταμορφώσουμε τη σχέση των παιδιών με την Αρχαία Ελληνική γλώσσα και να εκσυγχρονίσουμε τη μέθοδο διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από παθητική σε ενεργή, βιωματική.
Όταν συνειδητοποίησα ότι τα παιδιά μπορούν να διδαχθούν τα Αρχαία Ελληνικά ως γλώσσα και όχι ως ακαδημαϊκό αντικείμενο, χρησιμοποιώντας και τις τέσσερις δεξιότητες – τη γραφή, την ανάγνωση, την ακοή και την ομιλία – να παίζουν, να τραγουδούν και να συμμετέχουν ενεργά σε δραστηριότητες μιλώντας στα Αρχαία Ελληνικά, κατάλαβα πως αυτός είναι ο μόνος ουσιαστικός δρόμος για να μάθουν τη γλώσσα και να μην την ξεχάσουν ποτέ. Όχι με τρόπο διδακτικό με τη στενή έννοια, αλλά με βιωματικό, ζωντανό και δημιουργικό. Τα παιδιά δεν έχουν προκαταλήψεις, αν τους δώσεις κάτι αυθεντικό που τα αφορά, το αγκαλιάζουν.
Η δική μου σχέση με την Αρχαία Ελληνική δεν ξεκίνησε μέσα από τυπικές σπουδές Φιλολογίας. Άρχισα να τη μελετώ συνειδητά όταν ανέλαβα τη διεύθυνση της Ελληνικής Αγωγής και ένιωσα την ανάγκη να καταλάβω γιατί ένα τόσο σπουδαίο μάθημα προκαλεί τόση απόσταση και δυσφορία στους μαθητές. Από τότε διαρκώς μαθαίνω – μελετώ τα Αρχαία Ελληνικά, ξεκίνησα τις σπουδές μου στις Κλασικές Επιστήμες, συμμετέχω σε εκπαιδευτικά προγράμματα και συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και συνέδεσα την Ελληνική Αγωγή με σχολεία, πανεπιστήμια και εκπαιδευτικούς οργανισμούς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, κυρίως στην Ιταλία και στην Ισπανία, χώρες όπου η ενεργός διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας ανθίζει και εμπνέει.
Εκεί βίωσα το πώς μπορεί να διδαχθεί η Αρχαία Ελληνική γλώσσα ως ζωντανή εκπαιδευτική εμπειρία, και αυτή η προσέγγιση ενίσχυσε ακόμα περισσότερο την πεποίθησή μου ότι μπορούμε να τη φέρουμε ξανά στην καρδιά της εκπαίδευσης. Η ανταπόκριση των παιδιών, που συμμετέχουν με ενθουσιασμό και φυσικότητα, είναι η πιο δυνατή απόδειξη ότι τα Αρχαία Ελληνικά μπορούν να γίνουν το πιο αγαπημένο μάθημα των παιδιών.
Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση όταν προσπαθείτε να κάνετε την Αρχαία Ελληνική «ελκυστική» στα νεότερα παιδιά;
Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να ξεπεράσεις τον τρόπο με τον οποίο το μάθημα έχει «παγιωθεί» στη συνείδηση των παιδιών και των γονιών τους. Οι περισσότεροι το συνδέουν με κάτι πολύ δύσκολο, ακατανόητο και τελικά άχρηστο. Ο στόχος είναι να φανεί ότι η γλώσσα αυτή μέρος της πολιτιστικής μας ταυτότητας, ένας από τους λόγους που είμαστε ελεύθεροι. Στις ομιλίες που κάνω συχνά σε σχολεία, παρουσιάζω στους μαθητές πολύ απλά και συνοπτικά την ιστορία της ελληνικής γλώσσας και βλέπω το ενδιαφέρον που δημιουργείται. Ακούω πώς σκέφτονται , πώς νιώθουν, και προσπαθώ να προσφέρω κάτι που να τους κινητοποιεί. Δεν χρειάζεται να χαμηλώσουμε την ποιότητα της διδασκαλίας ή να την απλοποιήσουμε – αλλά σίγουρα χρειάζεται να την αλλάξουμε, να την εκσυγχρονίσουμε και να τη φέρουμε πιο κοντά στις νεότερες γενιές.
Πιστεύετε ότι τα Αρχαία Ελληνικά είναι ακόμη απαραίτητα στην εκπαίδευση σήμερα;
Απολύτως – και όχι μόνο για λόγους εθνικής ταυτότητας ή πολιτιστικού συμβολισμού. Η Αρχαία Ελληνική είναι μια γλώσσα που φέρνει τα παιδιά σε επαφή με έννοιες βαθιές και διαχρονικές: τη δικαιοσύνη, την αρετή, την αυτογνωσία, την ευθύνη, την ελευθερία. Είναι μια γλώσσα που προάγει τη σκέψη, την κρίση και το ήθος, στοιχεία που σήμερα ίσως είναι πιο αναγκαία από ποτέ. Η περίφημη ακαδημαϊκός και ελληνίστρια Jacqueline de Romilly έλεγε χαρακτηριστικά: «Όλος ο κόσμος πρέπει να μάθει Ελληνικά, γιατί τα Ελληνικά είναι μια γλώσσα σκέψης.»
Σε πολλές χώρες της Ευρώπης, τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά διδάσκονται ανελλιπώς στο Λύκειο – και σε ορισμένες περιπτώσεις, ήδη από το Γυμνάσιο – εδώ και αιώνες, ως το θεμέλιο του δυτικού πολιτισμού, ως φορείς αξιών, ιδανικών και πνεύματος. Παράλληλα, έχουν και πρακτική αξία, καθώς αποτελούν τη βάση του επιστημονικού λεξιλογίου σχεδόν σε κάθε πεδίο: ιατρική, νομική, τεχνολογία, φιλοσοφία, τέχνη.
Σήμερα, με την ταχύτατη είσοδο της τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή μας, είναι ακόμη πιο επιτακτική η ανάγκη να καλλιεργούμε την κριτική σκέψη και το ήθος, στοιχεία που βρίσκονται στον πυρήνα αυτών των γλωσσών και του πολιτισμού που φέρουν. Γι’ αυτό και τα Αρχαία Ελληνικά δεν είναι απλώς απαραίτητα στο σχολείο, είναι πολύτιμα σε όλη την πορεία της ζωής ενός ανθρώπου που επιθυμεί να καλλιεργήσει τον νου, το πνεύμα και την ψυχή του.
Για εμάς τους Έλληνες, η επαφή με την Αρχαία Ελληνική είναι πιο απλή και φυσική απ’ όσο νομίζουμε. Τα Νέα Ελληνικά μάς δίνουν ένα εξαιρετικό υπόβαθρο: πάνω από το 80% του λεξιλογίου μας προέρχεται απευθείας από την αρχαία μορφή της γλώσσας μας, και πάνω από το 90% των λέξεων είναι ομόρριζες. Ακόμη κι όταν δεν χρησιμοποιούμε τις λέξεις αυτούσιες, εκείνες ζουν μέσα στη γλώσσα μας. Η λέξη αὐδή, για παράδειγμα – που σημαίνει «φωνή» στην Ομηρική μορφή της Ελληνικής – μπορεί να μη λέγεται σήμερα, αλλά υπάρχει στη φράση «έμεινα άναυδος», δηλαδή ἄνευ αὐδῆς. Χωρίς να το συνειδητοποιούμε, λοιπόν, χρησιμοποιούμε μια λέξη που έχει πίσω της 3.000 χρόνια ιστορίας. Και ίσως αυτό να είναι το πιο σπουδαίο: Είμαστε φορείς ενός πανάρχαιου πολιτισμού και έχουμε την ευθύνη να τον γνωρίσουμε, να τον σεβαστούμε και να τον μεταφέρουμε ακέραιο και με υπερηφάνεια και στις επόμενες γενιές. Και αυτό αναγκαστικά, ξεκινά από τη γλώσσα.
Όταν αποφασίσατε να συνδυάσετε μητρότητα και επαγγελματική ζωή, πώς διατηρήσατε ισορροπία, ειδικά όταν οι ευθύνες ήταν πολλές;
Όπως όλες οι γυναίκες που προσπαθούν να σταθούν σε πολλά μέτωπα, έτσι κι εγώ κατάλαβα στην πράξη ότι δεν υπάρχει τέλεια ισορροπία, παρά μόνον κάποιες ιδιαίτερες στιγμές. Άλλοτε δίνεις περισσότερα στη δουλειά, άλλοτε στο σπίτι. Το σημαντικό είναι να είσαι παρούσα, με φροντίδα, με προσοχή και αγάπη.
Σπούδασα σύνθεση και διεύθυνση ορχήστρας στη Νέα Υόρκη και το όνειρό μου ήταν να ζω μέσα στη μουσική. Όμως μεγαλώνοντας τέσσερα παιδιά, συνειδητοποίησα ότι δεν είναι πάντα εφικτό να τα έχεις όλα. Η ζωή ενός μουσικού – με τα ταξίδια, τις πρόβες, τις μετακινήσεις, απομόνωση – δύσκολα συμβαδίζει με τη μητρότητα. Κάποια στιγμή επέλεξα να κάνω μία παύση στις παραστάσεις και τις περιοδείες, για να είμαι περισσότερο παρούσα στην οικογένειά μου, μία απόφαση όχι εύκολη, αλλά απαραίτητη. Και με τα χρόνια είδα ότι αυτή η στροφή δεν σήμαινε υποχώρηση, αλλά αλλαγή προσανατολισμού διότι τελικά εξελίχθηκα διαφορετικά: στράφηκα στην εκπαίδευση, άρχισα να μελετώ τα Αρχαία Ελληνικά, να σχεδιάζω εκπαιδευτικά προγράμματα, να συνεργάζομαι με σχολεία και φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, και τελικά κατάφερα να συνδυάσω τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών με πολλή τέχνη: στην Ελληνική Αγωγή η τέχνη αποτελεί ένα βασικό εργαλείο στην εκπαίδευση και τελικά, την κινητήριο δύναμη όλων μας. Τώρα αισθάνομαι πραγματικά πλήρης.
Η έννοια του “multitasking” είναι συχνά το σήμα κατατεθέν της σύγχρονης γυναίκας. Εσείς, πώς καταφέρνετε να συνδυάζετε τόσους πολλούς ρόλους χωρίς να χάνετε την ουσία;
Δεν προσπαθώ να τα κάνω όλα τέλεια, δεν γίνεται αυτό, όμως προσπαθώ να δίνω νόημα σε ό,τι κάνω κάθε φορά. Οι πολλαπλοί ρόλοι υπάρχουν σε όλες τις γυναίκες, έτσι μάθαμε από τις μητέρες μας, αλλά δεν είναι αυτοσκοπός. Αυτό που με κρατά είναι η αίσθηση ότι οι ρόλοι της μητέρας, της δημιουργού, της συζύγου, δεν είναι αντίθετοι, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται. Όταν κάνεις κάτι που αγαπάς και το πιστεύεις, βρίσκεις τον τρόπο να το φροντίσεις, ακόμα και μέσα στην πίεση της καθημερινότητας.
Σε έναν κόσμο που παραδοσιακά καθορίζεται από ανδρικά πρότυπα, ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε στην πορεία σας; Ποιες στιγμές νιώσατε ότι “σπάτε” το καθιερωμένο και ποια ήταν τα μαθήματα που αντλήσατε από αυτές τις εμπειρίες;
Δεν ένιωσα ποτέ ότι οι άνδρες ως φύλο με απέκλεισαν ή με αμφισβήτησαν – παρόλο που και ο χώρος της διεύθυνσης ορχήστρας, στον οποίο ξεκίνησα πριν από περίπου 25 χρόνια, ήταν και παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανδροκρατούμενος. Αυτό που συνάντησα πιο συχνά ήταν μια γενικότερη επιφυλακτικότητα – τόσο από άνδρες όσο και από γυναίκες – απέναντι σε κάποιον που επιλέγει να ακολουθήσει έναν διαφορετικό δρόμο. Μια νεαρή γυναίκα που ξεκίνησε ως μαέστρος συμφωνικής μουσικής, και αργότερα, ως μουσικός, αποφάσισε να ασχοληθεί ενεργά με την εκπαίδευση. Ειδικά όταν αυτή η προσέγγιση προέρχεται από τον χώρο της τέχνης και όχι από την παραδοσιακή φιλολογική εκπαίδευση, οι αντιδράσεις είναι συχνά πιο συγκρατημένες.
Από το 2016, όταν αποχώρησα συνειδητά από τη μουσική σκηνή για να αφιερωθώ στη μελέτη και την προώθηση της Αρχαίας Ελληνικής, επέλεξα να πορευτώ με συνέπεια και εσωτερική δέσμευση. Διαρκώς μελετώ, μαθαίνω τη γλώσσα, δημιουργώ εκπαιδευτικό υλικό, συμμετέχω σε διεθνή συνέδρια, γράφω βιβλία και προωθώ τη γλώσσα και τον πολιτισμό μας στο εξωτερικό. Πιστεύω πως όταν η δουλειά γίνεται με σταθερότητα, γνώση και ταπεινότητα, οι αντιστάσεις υποχωρούν. Η συνέπεια, η διάρκεια και η ποιότητα είναι εκείνα που χτίζουν την εμπιστοσύνη και ανοίγουν δρόμους, ακόμα κι αν στην αρχή αυτοί οι δρόμοι μοιάζουν ανηφορικοί.
Μια πρόκληση που συναντώ πιο συχνά απ’ όσο θα περίμενε κανείς είναι η ανάγκη να αποδείξω, ξανά και ξανά, την αυτονομία της δουλειάς μου. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου, δυστυχώς, οι γυναίκες συχνά καλούνται να διαχωρίσουν τη δική τους διαδρομή από τα πρόσωπα του περιβάλλοντός τους. Η δική μου επιλογή είναι να μην μιλάω γι’ αυτό, αλλά να απαντώ με πράξεις, με το έργο μου γιατί η εμπιστοσύνη, όπως και η αναγνώριση, δεν επιβάλλονται, αλλά κατακτώνται. Ο πιο σίγουρος τρόπος να «σπάσεις» τα καθιερωμένα είναι η σιωπηλή, σταθερή προσήλωση σ’ αυτό που έχεις επιλέξει να υπηρετείς. Απλώς δεν είναι πάντα τόσο εύκολο όσο μπορεί να φαίνεται.
Ποιες νομίζετε ότι είναι οι μεγαλύτερες αλλαγές που χρειάζονται οι επαγγελματικοί χώροι, ώστε να επιτευχθεί μεγαλύτερη αναγνώριση και ίσες ευκαιρίες για τις γυναίκες; Ποιες δράσεις πιστεύετε ότι πρέπει να γίνουν για να ενισχυθεί αυτό το αίτημα;
Πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στις δυνατότητες και τις προτάσεις των γυναικών, όχι για λόγους ισότητας από καθήκον, αλλά επειδή η γυναικεία ματιά φέρνει συχνά μια διαφορετική, πολύτιμη οπτική. Χρειάζεται μία στρατηγική και στον ιδιωτικό και στον δημόσιο τομέα, που να στηρίζει τη μητρότητα, την επαγγελματική επανένταξη, την ευελιξία στον χρόνο, χωρίς τιμωρητικές συνέπειες. Αλλά η αλλαγή δεν μπορεί να είναι μόνο θεσμική, πρέπει να είναι και ανθρώπινη.
Και εδώ, θεωρώ ότι έχουμε ευθύνη και μεταξύ μας: να ενθαρρύνουμε, να υποστηρίζουμε και να ακούμε η μία την άλλη στην πράξη. Συνήθως παρατηρείται ανταγωνισμός ανάμεσα στις γυναίκες, και αυτό είναι ένα από τα πιο αποθαρρυντικά φαινόμενα. Χρειαζόμαστε περισσότερη ενσυναίσθηση, λιγότερη σύγκριση και περισσότερη αλληλοϋποστήριξη, έμπρακτη και καθημερινή.
Υπάρχει κάποιο απόσπασμα ή φράση στα Αρχαία που χρησιμοποιείτε συχνά για να εμπνεύσετε τους μαθητές σας;
Αγαπώ ιδιαιτέρως τη φράση που αποδίδεται στον Κικέρωνα: «εἰ οἱ θεοὶ διαλέγονται, τῇ τῶν Ἑλλήνων γλώττῃ χρῶνται», δηλαδή «εάν οι θεοί μιλούν μεταξύ τους, τότε χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα». Είναι μια φράση που υμνεί την ομορφιά της Αρχαίας Ελληνικής, αλλά υπαινίσσεται και κάτι βαθύτερο: ότι η γλώσσα μας είναι αυτή που θα επέλεγαν οι θεοί, ως φορέα σοφίας, λογικής και στοχασμού. Όταν τη μοιράζομαι με τα παιδιά, τους ζητώ να σκεφτούν γιατί μπορεί να ειπώθηκε από τον Ρωμαίο φιλόσοφο. Τους εξηγώ ότι τα Αρχαία Ελληνικά είναι ένα κλειδί που ανοίγει την πόρτα σε έναν υπέροχο κόσμο ιδεών και αξιών. Και ότι όταν μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε και να εκφραζόμαστε μέσα από αυτή τη γλώσσα, ίσως ερχόμαστε λίγο πιο κοντά στο «θείο», όχι με θρησκευτικούς όρους, αλλά με την έννοια του βαθύτερου, του υψηλότερου, του πιο ανθρώπινου.
Ποιοι είναι οι στόχοι σας για το μέλλον, τόσο σε επαγγελματικό όσο και προσωπικό επίπεδο;
Θέλω να συνεχίσω να προσφέρω στα παιδιά εμπειρίες που θα τους αλλάξουν τον τρόπο που βλέπουν τη γλώσσα και την παράδοση και τον πολιτισμό μας. Να συμβάλω ώστε τα Αρχαία Ελληνικά να γίνουν το πιο αγαπημένο μάθημα των παιδιών, να νιώσουν τη συνέχεια της πανάρχαιας γλώσσας μας στην πράξη και να αισθάνονται υπερήφανα που είναι κληρονόμοι μίας τόσο μεγάλης περιουσίας. Σε προσωπικό επίπεδο, στόχος μου είναι να παραμένω κοντά σε ό,τι έχει νόημα, στην οικογένειά μου, στους ανθρώπους με τους οποίους εργάζομαι και ονειρεύομαι. Και να παραμένω μαθήτρια – γιατί η μάθηση δεν σταματά ποτέ.
