Γράφει η Δρ. Θεοδώρα Παπαδοπούλου Χαμουζά, Διδάκτωρ Ψυχολογίας, Νευρογλωσσολόγος, Συγγραφέας
Η αυξανόμενη χρήση ψηφιακών μέσων από παιδιά και εφήβους την τελευταία δεκαετία έχει αποτελέσει ερευνητικό αντικείμενο παγκοσμίως. Ερευνητές και ειδικοί ψυχικής υγείας καλούνται να δώσουν απαντήσεις σε ένα κύριο ερώτημα: Γιατί τα παιδιά αποτραβιούνται ψυχικά από τις πραγματικές απολαύσεις και καθηλώνονται στις διαδικτυακές;
Η εθιστική χρήση της οθόνης δεν θεωρείται μόνο συμπεριφορικό φαινόμενο αλλά και έκφανση βαθύτερων ενδοψυχικών διεργασιών. Για αυτό το λόγο δεν θα πρέπει να σταθούμε μόνο στις επιπτώσεις που έχει στην ψυχοσυναισθηματική και σωματική υγεία των παιδιών και εφήβων αλλά να ψάξουμε τα βαθύτερα αίτια που οδηγούν στην εξάρτηση.
Καθηγητής Πληροφορικής του Berkeley: Το No1 σημάδι ότι βλέπουμε βίντεο φτιαγμένο από AI
Οι συνέπειες του ψηφιακού εθισμού στα παιδιά
Η πολύωρη και εμμονική απασχόληση με ψηφιακά μέσα έχει εισάγει τον όρο «ψηφιακό εθισμό». Ο όρος «ψηφιακός εθισμός» δεν αποτελεί ακόμη ενιαία διαγνωστική κατηγορία σε όλα τα συστήματα ταξινόμησης, ωστόσο η υπερβολική και δυσλειτουργική χρήση των οθονών συσχετίζεται συστηματικά με γνωστικές διαταραχές, δυσκολίες αυτορρύθμισης και μειωμένη ψυχοκοινωνική λειτουργικότητα.
Εμπειρικά δεδομένα συνδέουν την υπερβολική χρήση οθόνης με:
- μειωμένη προσοχή και συγκέντρωση,
- επιβάρυνση της μνήμης εργασίας,
- αυξημένη παρορμητικότητα,
- υψηλότερα επίπεδα στρες και ερεθιστικότητας,
- κοινωνική απόσυρση και μείωση των διαπροσωπικών δεξιοτήτων.
Επίσης, η νυχτερινή χρήση οθονών διαταράσσει την έκκριση μελατονίνης, με άμεσες επιπτώσεις στο καρδιακό ρυθμό, την ποιότητα του ύπνου και τις γνωστικές ικανότητες των παιδιών και εφήβων.
Ποιες ψυχικές διεργασίες όμως κρύβονται πίσω από το σύμπτωμα της ψηφιακής εξάρτησης;
Η οθόνη λειτουργεί ως εξωγενής μηχανισμός αυτοκαθησυχασμού. Το παιδί εκτονώνει το άγχος του σε ένα περιβάλλον που επιτρέπει να αναδυθούν πρωτογωνικά συναισθήματα. Δεν είναι τυχαίο που παιδιά και έφηβοι παλινδρομούν ψυχικά κάθε φορά που συμμετέχουν σε διαδικτυακά παιχνίδια με τους φίλους τους: Άναρχες κραυγές, έντονος και αχαλίνωτος θυμός και απρεπές λεξιλόγιο συνοδεύουν τη συναισθηματική εκφόρτιση που βρίσκει χώρο και λόγο ύπαρξης σε τέτοιες συνάξεις διαδικτυακών και μη φίλων.
Τα διαδικτυακά παιχνίδια και οι πλατφόρμες επιτρέπουν επίσης στο παιδί να διαμορφώσει ισχυρές φαντασιωτικές ταυτίσεις με ρόλους ισχύος, επιτυχίας ή κοινωνικής αποδοχής, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις έρχονται σε αντίθεση με τη πραγματική ταυτότητα του παιδιού.
Το πάζλ της εξάρτησης έρχεται να συμπληρώσει το έλλειμα που εμφανίζεται στη σύναψη σχέσεων ανάμεσα στους νέους. Σταδιακά, η ενσυναίσθηση δίνει τη θέση της στον εγωκεντρισμό και το τρόπαιο του ισχυρού δίνεται στον πιο αδίστακτο και απαλλαγμένο από συναισθηματισμούς παίχτη. Τα διαδικτυακά παιχνίδια εκπαιδεύουν τις νέες γενιές και μέσα από αυτά αναδύεται μια νέα σχεσεοδυναμική πραγματικότητα. Τα παιδιά αναζητούν διαδικτυακούς «φίλους» οι οποίοι απέχουν έτη φωτός από τους πραγματικούς. Μέσα στην εικονική πραγματικότητα του παιχνιδιού, τα παιδιά διδάσκονται ότι μπορούν να κλέβουν, να σκοτώνουν, να μπανάρουν τους «φίλους» τους και γενικά να μην ενδιαφέρονται καθόλου για τον Άλλο. Οι γρήγορες εναλλαγές εικόνων, η αίσθηση της παντοδυναμίας και η υπερχείλιση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο δημιουργούν το πιο εξαρτητικό κοκτέιλ απόλαυσης που δεν μπορεί με τίποτα να ανταγωνιστεί η πραγματική ζωή.
Οι πραγματικοί φίλοι, εάν υπάρχουν, δεν είναι ποτέ διαθέσιμοι μιας και παιδιά και γονείς αναλώνονται στην ξέφρενη εναλλαγή εξωσχολικών δραστηριοτήτων. Ως γνωστό, Ο Άνθρωπος της τελευταίας δεκαετίας έχει πάψει να επενδύει στις ανθρώπινες σχέσεις και αναζητά την εξατομικευμένη απόλαυση.
Ελλάδα, η 2η χώρα στην Ευρώπη σε εθισμό στο διαδίκτυο
Στη χώρα μας, το πρόβλημα έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις καθώς είμαστε η 2η χώρα στην Ευρώπη μετά την Αγγλία σε εθισμό στο διαδίκτυο. Μάλιστα, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο, η εμμονή με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και πιο συγκεκριμένα με το Fortnite ευθύνεται σε ποσοστό 72,1% για την πτώση της σχολικής επίδοσης στους εφήβους. Μια διεθνής έρευνα ανέδειξε ότι η ύπαρξη προσωπικών ψηφιακών συσκευών και η αυξημένη διάρκεια χρήσης σχετίζεται με υψηλότερα επίπεδα «ψηφιακής εξάρτησης» σε παιδιά και εφήβους, με αντίκτυπο στην καθημερινή λειτουργικότητα και την ψυχική υγεία (Kuss & Griffiths, 2023).
Τι πρέπει να γίνει
Το φαινόμενο του ψηφιακού εθισμού στους νέους επιτάσσει ένα άμεσο και καλά σχεδιασμένο πολυεπίπεδο πλάνο δράσης. Γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να παρακολουθήσουν προγράμματα αντιμετώπισης του φαινομένου από ειδικούς ψυχικής υγείας, μιας και το σχολείο και η οικογένεια είναι οι βασικοί πυλώνες μιας επερχόμενης αλλαγής. Μιας αλλαγής που θα καταφέρει να προσελκύσει τους νέους να ασχοληθούν με τη πραγματική ζωή. Κατανοώντας τις πραγματικές ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες των παιδιών, μπορούμε να παρέχουμε εμείς αυτή τη καθησυχαστική λειτουργία που παρέχουν οι οθόνες.
Τα σχολεία πρέπει να εισάγουν δραστηριότητες και projects που προωθούν την ενσυναίσθηση και τη συνεργατικότητα. Οι γονείς οφείλουν να ενταχθούν σε σχολές γονέων ή να ζητήσουν βοήθεια ειδικών για να καταφέρουν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να απεξαρτηθούν από τις οθόνες. Όταν επιχειρείς να βγάλεις τα παιδιά από μια στρεβλή απόλαυση πρέπει να είσαι έτοιμος να παρέχεις μια άλλη που θα λειτουργήσει ως αντισταθμιστικός παράγοντας. Για να επιθυμήσουν τα παιδιά μας τις αληθινές απολαύσεις πρέπει και εμείς να τους δείξουμε ότι είμαστε έτοιμοι να κατανοήσουμε τις ανάγκες τους και να τα βοηθήσουμε να συνδεθούν με τους ομολόγους τους.
Η ψηφιακή εξάρτηση ήρθε να επισημάνει την επιτακτική ανάγκη να δούμε τον Άνθρωπο, να κατανοήσουμε τις ανάγκες του και να του δώσουμε το χρόνο και την αδιάσπαστη προσοχή μας για να εξελίξει τα ταλέντα του και να ευτυχήσει μέσα στη πραγματική ζωή. Η τεχνολογία ήρθε για να μείνει και να βοηθήσει τον Άνθρωπο. Όχι για να λειτουργήσει ως φθηνό υποκατάστατο της αγάπης, της προσοχής , του θαυμασμού και της εμπερίεξης που χρειάζονται τα παιδιά μας από εμάς, τους δασκάλους, τους συγγενείς και τους φίλους τους.
