Ήταν 18 Αυγούστου 1841, όταν έγινε γνωστή η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη στην εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη»: «Την 21 του παρόντος, θα παρουσιαστεί εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κουσζούκ-Μεϊμέτην».

Και κάπως έτσι γίνεται ευρύτερα γνωστός ο Καραγκιόζης, η θρυλική φιγούρα του ελληνικού και τουρκικού θεάτρου σκιών, ο οποίς μεγάλωσε και εξακολουθεί να μεγαλώνει γενιές και γενιές παιδιών μέχρι σήμερα.

Καραγκιόζης  (Karagöz – Καραγκιόζ ) στα τουρκικά σημαίνει Μαυρομάτης.

Οι θρύλοι για τον Καραγκιόζη

Διαφορετικοί θρύλοι έχουν διαμορφωθεί σχετικά με την καταγωγή του Καραγκιόζη, με κάποιες εκδοχές να κάνουν λόγο για καταγωγή του από την Ινδία ή την Άπω Ασία (πρώην Σοβιετικές Λαϊκές Δημοκρατίες)

Παραδοσιακά πιστεύεται ότι δημιουργός του ήταν ο Σεΐχ Κιουστερί, που καταγόταν από την Προύσα και πέθανε εκεί το 1366. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Χατζηαβάτης και ο Καραγκιόζης συμμετείχαν στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν, ο πρώτος ως επιστάτης και ο δεύτερος ως εργάτης.

Οι διάλογοι των δύο ανδρών ήταν τόσο διασκεδαστικοί ώστε οι υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους και τους παρακολουθούσαν. Όταν ο σουλτάνος πληροφορήθηκε την καθυστέρηση των εργασιών, διέταξε το θάνατο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη.

Αργότερα μετάνιωσε για την πράξη του και ο Σεΐχ Κιουστερί δημιούργησε τις φιγούρες των δύο ηρώων, με σκοπό να παρηγορήσει τον σουλτάνο.

Μια παραλλαγή του μύθου, λέει πως ο Χατζηαβάτης δημιούργησε φιγούρες για να παρηγορήσει τον Πασά, ενώ ο μύθος του Μαυρομάτη αναφέρει πως ο Γιάννης Μαυρομάτης έφερε τον Καραγκιόζη από την Κίνα στην Τουρκία.

Ο «Έλληνας» Καραγκιόζης

Η παλαιότερη μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και την τοποθετεί στην περιοχή των Ιωαννίνων.

Οι πρώτοι Καραγκιοζοπαίχτες στα Ιωάννινα ήταν Αθίγγανοι και Εβραίοι.

Το θεατρικό θέαμα διαδόθηκε και άρχισε έκτοτε να παίζεται στην ελληνική γλώσσα, διατηρώντας τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά, διαμορφώνοντας όμως παράλληλα ξεχωριστό περιεχόμενο, αντλημένο από την ελληνική παράδοση.

Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, ως λαϊκός ήρωας, εκπροσωπεί το φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης και περιστοιχίζεται από την οικογένειά του, το φίλο του Χατζηαβάτη, το θείο του Μπάρμπα-Γιώργο και άλλους χαρακτήρες. Ζει σε παράγκα (Η παράγκα του Καραγκιόζη), είναι ξυπόλητος και μένει απέναντι από το σεράι (το παλάτι) του Βεζίρη.

Οι φιγούρες

Σε κάθε έργο μπορεί να αναφέρονται και άλλοι βοηθητικοί χαρακτήρες, αλλά οι πιο συνηθισμένοι από αυτούς είναι:

Ο Χατζηαβάτης ή Χατζεηβατης, δουλοπρεπής φίλος του Καραγκιόζη, συνήθως κάνει θελήματα του Πασά (π.χ. ως τελάλης).

Το Κολλητήρι (ή Σπίθας), ο Κοπρίτης ή Σβούρας ή Σκορπιός και ο Μυριγκόγκος ή Μπυρικόκος ή Πιτσικόκος (ή Μπιριγκόγκος ή Μιρικόκος ή ακόμα και Μπιτσικόκος), τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (ή και Κολλητήρια, όταν τα φωνάζει όλα μαζί). Ο Πιτσικόκος είναι το μικρότερο παιδί του Καραγκιόζη. Ο Κοπρίτης, το μεσαίο παιδί του Καραγκιόζη, είναι εύσωμος παρά την έλλειψη φαγητού. Ο Κολλητήρης είναι ο μεγαλύτερος γιος του Καραγκιόζη και η μικρογραφία του.

Η Αγλαΐα, η γυναίκα του Καραγκιόζη. Συνήθως δεν εμφανίζεται στην σκηνή, αλλά η χαρακτηριστικά γκρινιάρα της φωνή ακούγεται μέσα από το σπίτι του Καραγκιόζη. Είναι πάντα υπομονετική με τα καμώματα του Καραγκιόζη και πάντα έγκυος.

Ο Μπάρμπα-Γιώργος, μεγαλόσωμος φουστανελοφόρος (με την ανάλογη προφορά) που φορά φουστανέλα, δυνατός και γενικά αγριάνθρωπος, συνήθως δέρνει το Βεληγκέκα για να προστατεύσει τον ανιψιό του, τον Καραγκιόζη.

Ο Σταύρακας (Σταύρος), μάγκας, κουτσαβάκης και ψευτοπαλικαράς του Πειραιά.

Ο Σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, Ζακυνθινός με Ιταλική παιδεία, ο οποίος φέρει έντονη επτανησιακή προφορά. Εμφανίζεται πάντοτε τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια. Είναι πάντοτε ενημερωμένος για τα δρώμενα, ευγενής και χαριτωμένος, αλλά επίσης και αφελής.

Ο Μορφονιός, «μαμάκιας», με τεράστια μύτη, ο οποίος πιστεύει ότι είναι ωραίος. Αρχικά η μύτη του Μορφονιού ήταν μικρή και για να γίνει πιο αστείος ένας καραγκιοζοπαίκτης την έκανε πιο μεγάλη.

Ο Εβραίος ή Σολωμός ή Σολωμών ή Χαχαμίκος, του οποίου το αληθινό όνομα είναι Σολομών ή Σολομός, όπως τον αποκαλεί ο Καραγκιόζης. Είναι ο έμπορος της πόλης, και πιο συγκεκριμένα της Θεσσαλονίκης. Είναι πλούσιος, τσιγκούνης, πονηρός, αλλά και δειλός, φοράει λόγω θρησκείας κιπά στο κεφάλι. Έχει επίσης άλλα δύο ονόματα: Χαχαμίκος και Μωυσής.

Ο Βεληγκέκας ή Ντερβεναγας ή Δερβέναγας, τουρκαλβανός φύλακας στο σεράι, μιλάει σπαστά ελληνικά και συνήθως κακομεταχειρίζεται τον Καραγκιόζη, αλλά δέχεται ξυλοδαρμό από τον μπαρμπα-Γιώργο.

Ο Βεζίρης ή Πασάς, ο ανώτερος άρχοντας του Σαραγιού.

Η Βεζυροπούλα, αντικείμενο πόθου του Καραγκιόζη και συχνό “λάφυρο” – δώρο του Πασά στις διάφορες περιπέτειες. “…όποιος μπορέσει και εξοντώσει το καταραμένο θεριό, θα παίρνει πολλά δώρα και την κόρη του Πασά για γυναίκα!”

Ο Σαν Να Λιέμε ή Σαν Να Λέμε, εμφανίζεται λιγότερο από όλους τους άλλους χαρακτήρες, λίγο κουτσός, για αυτό κινείται μόνο με το ένα πόδι, ενώ το άλλο το έχει σχεδόν ακίνητο, εκνευρίζεται κάποιες φορές με το παραμικρό, επαναλαμβάνει συνεχώς το όνομά του, τσιγκούνης.

Ο Γιουσούφ Αράπης, ένας αφρικανός που συχνά τρώει ξύλο. Δούλευε για τον Πασά.

Ο Πεπόνιας, χοντρός αξιωματικός στην υπηρεσία του σαραγιού. Εξαιρετικά λαίμαργος, αλλά και δειλός.

Ο Καραμεμέτης ή Τουρκαλάκι, στρατιώτης του σαραγιού γνωστός για το μικροσκοπικό του μέγεθος. Βγάζει γέλιο όταν ο μπάρμπα-Γιώργος τον φυσάει και τον παίρνει ο αέρας.;

Ο Κρητικός Μανούσος είναι φιγούρα δημιουργημένη από τον καραγκιοζοπαίκτη Μάρκο Ξάνθο. Είναι φίλος του Καραγκιόζη και ανήκει στους δευτερεύοντες χαρακτήρες του θεάτρου σκιών.

Ο Κεκές είναι δημιούργημα του Αντώνη Μόλλα. Πρόκειται για μια καρικατούρα των εκπαιδευτικών της παλιάς Αθήνας. Είναι βραδύγλωσσος, χοντρός και πολύξερος.

Ο Νώντας: είναι φίλος του Σταύρακα. Συνήθως απεικονίζεται σαν νεαρός εκπαιδευόμενος μάγκας με χαρακτηριστική λεπτή και τσιριχτή φωνή. Εντύπωση προκαλεί η στάση των χεριών του, που παραπέμπει στον μάγκικο χαιρετισμό.

Ο Μέγας Αλέξανδρος: είναι η μετουσίωση του Αγίου Γεωργίου ή του “δρακοντοκτόνου βασιλόπουλου”. Είναι δημιουργία του Δημήτριου Σαρδούνη (“Μίμαρου”)

Ο Πέπης ή Μπέμπης ή Μπέπης: είναι πολύ χοντρός και με βαριά φωνή. Συνεχώς λέει – είμαι ο (Μ)ΠΕ(Μ)ΠΗΣ ο χοντρός μία πίσω μια μπρος -.

Ο Σκουλικαντέρας είναι πολύ λεπτός με πολλές ενώσεις. Στρατιώτης του Σεραγίου, με παράξενη φωνή.

Ο Γιαμίλ Εφεντης: Εμφανίζεται στην παράσταση: ο Καραγκιόζης προφήτης. Παριστάνει έναν πρώην εργαζόμενο στον κήπο του Σεραγίου.

Ο Καραγκιόζης στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά

Γνωστοί καραγκιοζοπαίκτες υπήρξαν ή υπάρχουν ακόμη, μεταξύ άλλων, οι Γιάννης Ρούλιας, Ανδρέας Αγιομαυρίτης, Γιάννης Μώρος (τέλη 19ου – αρχές 20ου αιώνα), Αντώνης Παπούλιας (“Μόλλας”), Σωτήρης Σπαθάρης, Χρίστος Χαρίδημος (1895-1970), Παναγιώτης Μιχόπουλος (1915-1985), Φρίξος Γαζεπίδης, Αντώναρος, Ευγένιος Σπαθάρης, Θανάσης Σπυρόπουλος, Άθως Δαννέλης, Μιχάλης Ζαχαρής ,Τάσος Κώνστας, Τάσος Γεωργίου, Κώστας Σπυρόπουλος, κ.α.

Μερικές από τις παραστάσεις του είναι:

Ο Καραγκιόζης… αστροναύτης, φούρναρης, ψαράς, ζητιάνος, μάγειρας, ανθοπώλης, γραμματικός, βαρκάρης, επιστήμονας, στρατιώτης, γιατρός, καφετζής, τραγουδιστής, δασοφύλακας, γιατρός με το ζόρι, γιατρός της γειτονιάς, οδοντίατρος, ο θησαυρός του Θεού, δάσκαλος, η κρεμάλα του πατριάρχη, τρελός, ο θείος από την Αμερική, η θεία από την Αίγυπτο, το νησί των κατεργαραίων, στο τρελοκομείο, το φάντασμα του Σαραγιού, ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι, το στοιχειωμένο ξενοδοχείο, της τύχης τα γραμμένα, τα σαγόνια του καρχαρία, και άλλες πολλές

Μετά από εισήγηση του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας στην UNESCO, το 2010 ο Καραγκιόζης (Karagöz) περιελήφθηκε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Τουρκίας.

Διαβάστε επίσης:

Μόνο θλίψη: Παρέα παιδιών έκαψε… για πλάκα πλάτανο 180 ετών (vid)

Φτιάξτε λαχταριστό παγωτό μηχανής εύκολα και γρήγορα στο σπίτι

«Ζητώ συγγνώμη, σας αγαπάω πάρα πολύ»: Συγκλονίζει το σημείωμα του 55χρονου πατέρα στη Σκιάθο