Ποια είναι τα σημάδια που πρέπει να προσέξουν οι γονείς και πολλές ακόμα πληροφορίες που πρέπει να γνωρίζουν οι γονείς για την ενδοσχολική βία.
Η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός αποτελούν σοβαρά και επίκαιρα θέματα. Στην παρούσα συνέντευξη, και με αφορμή τη σημερινή Πανελλήνια Ημέρα Ενδοσχολικής Βίας και Εκφοβισμού, η ψυχολόγος Μαρία Δήμα μάς καθοδηγεί μέσα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ενδοσχολικής βίας, τα κίνητρα που οδηγούν σε αυτήν, τα σημάδια που πρέπει να προσέξουν οι ενήλικες, καθώς και τους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισής της.
Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της ενδοσχολικής βίας που παρατηρείτε στο σχολείο;
Αρχικά να αναφέρουμε και έναν ορισμό της ενδοσχολικής βίας κατά τον Olweus, όπου «Ένας μαθητής γίνεται αντικείμενο εκφοβισμού ή θυματοποιείται όταν υφίσταται, κατ’ επανάληψη και κατ’ εξακολούθηση διάφορες μορφές βίαιης συμπεριφοράς από έναν ή περισσότερους άλλους μαθητές».
Για να χαρακτηριστεί μια βίαιη πράξη ως περιστατικό «σχολικού εκφοβισμού» θα πρέπει αυτή να είναι εμπρόθετη, αδικαιολόγητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη, και στόχος της να είναι να προκαλέσει φόβο, ανησυχία, σωματική και ψυχική οδύνη στο παιδί που θυματοποιείται, αντλώντας το πιο δυνατό παιδί, απ’ την πράξη αυτή, κάποιο όφελος (π.χ. αίσθημα ικανοποίησης, απόκτηση δημοφιλίας κ.λπ.), ενώ το πιο αδύναμο παιδί δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
Η ενδοσχολική βία μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορες μορφές, με τις συνηθέστερες να είναι:
- σωματική με τη μορφή σωματικών επιθέσεων,
- λεκτική όπου κάποιος γίνεται σταθερά στόχος και αποδέκτης πειραγμάτων, φραστικών επιθέσεων, προσβολών,
- ψυχολογική ως αποδέκτης απειλών, διάδοση φημών, εκβιασμούς,
- κοινωνική μέσω του αποκλεισμού κάποιου από , ομαδικά παιχνίδια ή παρέες
- σεξουαλική όπου αφορά σε ανήθικες χειρονομίες, ανεπιθύμητο άγγιγμα, υβριστικά σχόλια με σεξουαλικό περιεχόμενο, μέχρι και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις, και
- ηλεκτρονική διαμέσω του Internet και των κινητών τηλεφώνων τελευταίας τεχνολογίας, όπου αποστέλλεται απειλητικό ή υβριστικό υλικό με email, sms ή/και μέσω ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης.
Ποια είναι τα συνήθη κίνητρα ή αιτίες πίσω από την ενδοσχολική βία στο περιβάλλον του σχολείου;
Τα κίνητρα αφορούν τα ίδια τα παιδιά («θύτες») σε συναισθηματικό κυρίως επίπεδο. Διακρίνεται ένα αίσθημα παντοδυναμίας, κυριαρχικής τάσης αλλά και μια αντίδραση σε κάθε μορφή συμμόρφωσης σε κανόνες. Δείχνουν έλλειψη ενσυναίσθησης και ίσως να υπάρχει και πρότερη εμπειρία θυματοποίησης.
Από την άλλη στα παιδιά «θύματα» τις περισσότερες φορές υπάρχουν χαρακτηριστικά που ενεργοποιούν αυτά τα κίνητρα και συνήθως έχουν να κάνουν με την διαφορετικότητα (καταγωγή, αναπηρία, εξωτερική εμφάνιση, μαθησιακή επίδοση κτλ.) ή με την ιδιοσυγκρασία τους (αρκετά ντροπαλά, εσωστρεφή, χαμηλή αυτοεκτίμηση).
Τα αίτια από την άλλη είναι βαθύτερα και πολύπλευρα και κινούνται στα πλαίσια όπου το παιδί χτίζει τα όρια και την προσωπικότητά του. Σημαντικοί παράγοντες είναι οι οικογενειακοί, κοινωνικοπολιτικοί, πολιτισμικοί. Τα σημαντικότερα βέβαια πλαίσια όπου χτίζονται οι συναισθηματικοί αλλά και κοινωνικοί πυλώνες ενός παιδιού είναι η οικογένεια και το σχολείο. Είναι πλαίσια όπου υπάρχει άμεση αλληλεπίδραση.
Ό,τι συμβαίνει στο σπίτι καθρεφτίζεται στο σχολείο και ό,τι συμβαίνει σχολείο αντίστοιχα το παιδί το φέρει στο σπίτι. Ένα συγκρουσιακό οικογενειακό περιβάλλον σίγουρα επηρεάζει την ψυχική κατάσταση ενός παιδιού, όπως όμως αντίστοιχα και ένα υπερ-προστατευτικό. Μια άλλη πολύ σημαντική αιτία είναι η έλλειψη ενημέρωσης για το φαινόμενο της βίας και της διαφορετικότητας στα ίδια τα παιδιά και στο εκπαιδευτικό. Τέλος, η πολύ συχνή και ανεξέλεγκτη χρήση του ίντερνετ ή ηλεκτρονικών παιχνιδιών που προάγουν τη βία παίζουν καθοριστικό ρόλο στην υιοθέτηση προτύπων και δύναμης.
Ποια είναι τα σημάδια που πρέπει να προσέξουν οι γονείς ή οι δάσκαλοι που υποδεικνύουν ότι ένα παιδί ενδέχεται να δέχεται ή να ασκεί ενδοσχολική βία;
Σε ένα παιδί που ενδεχομένως δέχεται ενδοσχολική βία χρειάζεται να παρατηρήσουμε αν υπάρχει κάποιο από τα παρακάτω σημάδια όπως Ψυχοσωματικές εκδηλώσεις (δερματικές, συχνές ασθένειες), Διάχυτο Άγχος, Διαταραχές ύπνου ή Διατροφικές διαταραχές ,Κοινωνική φοβία και συχνό Αίσθημα
μοναξιάς, Χαμηλές μαθησιακές επιδόσεις και Σχολική άρνηση.
Από ένα παιδί που ασκεί ενδοσχολική βία, όσο κι αν θεωρούμε πως δεν υπάρχει καμία επίπτωση και ανησυχία, βιβλιογραφικές έρευνες μας αναφέρουν αρκετά ζητήματα που αναπτύσσουν τα παιδια-θύτες. Κάποια από αυτά είναι:
- Χαμηλό σχολικό ενδιαφέρον και χαμηλή μαθησιακή εικόνα,
- Αντικοινωνική συμπεριφορά
- Ψυχικές διαταραχές και δυσκολία προσαρμογής στην εφηβεία, κοινωνική παραβατικότητα
- Κατάχρηση ουσιών (αλκοόλ, κάπνισμα)
- Δυσκολία συμμόρφωσης στους κανόνες
Εδώ να αναφέρουμε ότι σημαντικές επιπτώσεις που συχνά δεν αναφέρονται είναι και στα παιδιά που Θεωρούνται «παρατηρητές». Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να δημιουργούνται συναισθήματα ανασφάλειας, υπερπροστασίας (εάν θίγεται ο φίλος τους), ενοχής αλλά και φόβου μην τυχόν είναι ο επόμενος στόχος.
Πώς μπορούν οι γονείς να συμβάλουν στην πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας;
Όπως αναφέρθηκε, το οικογενειακό περιβάλλον αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα διαμόρφωσης της προσωπικότητας ενός παιδιού. Ένα υγιές κλίμα εμπιστοσύνης και οριοθέτησης ενισχύουν θετικά την αυτοεικόνα του παιδιού.
Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι χρειάζεται να μιλάμε για τέλειους γονείς χωρίς προβλήματα και δυσκολίες αλλά όσο είναι δυνατόν για γονείς όπου τοποθετούν με ασφάλεια τις όποιες δυσκολίες προκύπτουν στον οικογενειακό χώρο.
Ακόμα είναι σημαντικό να αναφερόμαστε πέρα από τα μαθήματα για παράδειγμα στο πως πέρασε το παιδί την μέρα του, πως ένιωσε σήμερα και όχι μόνο στο τι έγινε σήμερα. Αντίστοιχα και για τους εκπαιδευτικούς είναι σημαντική η συναισθηματική εστίαση στα παιδιά πέρα από την μαθησιακή.
Ποιες είναι οι επιπτώσεις της ενδοσχολικής βίας στη σχολική κοινότητα συνολικά και πώς μπορεί να επηρεάσει την ατμόσφαιρα του σχολείου;
Ακριβώς επειδή το φαινόμενο ενδοσχολικής βίας περιλαμβάνει συναισθήματα άγχους, φόβου, δυσκολίας συναισθηματικής έκφρασης (είτε μιλάμε για τους θύτες, είτε για τα θύματα, είτε για τους παρατηρητές), καταλαβαίνουμε πόσο πολύ επηρεάζει την δυναμική στο σύνολο των μαθητών.
Το περιβάλλον διακατέχεται από ανασφάλεια, καθώς περίτρανα καταπατούνται τα δικαιώματα του παιδιού σε έναν θεωρητικά πολύ ασφαλή χώρο για εκείνα. Είναι πολύτιμη η συνεργασία σχολικών ψυχολόγων – εκπαιδευτικών, όχι μόνο για την πρόληψη του φαινομένου, αλλά και για την στοχευμένη αντιμετώπιση σε όλες τις διαστάσεις του, όταν συμβαίνει. Πολύ συχνά για παράδειγμα τα παιδιά δεν εκφράζουν άμεσα τα συναισθήματα τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σε σχολείο όπου συνεργαζόμουν ήταν όταν μετά από περιστατικό βίας, το παιδί έβγαλε συναισθήματα άγχους και άρνησης καιρό μετά για μια σχολική εκδρομή.
Υπάρχουν και παιδιά που επηρεάζονται πιο έμμεσα από τέτοια περιστατικά; Και αν ναι, χρειάζονται και αυτά κάποια υποστήριξη;
Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ο εκφοβισμός είναι κατά κύριο λόγο ένα ομαδικό φαινόμενο που δεν αφορά μόνο τον μαθητή που εκφοβίζει και εκείνον που εκφοβίζεται, αλλά αφορά και σε όλους εκείνους που είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του, δηλαδή στους παρατηρητές, μαθητές και ενήλικες. Η πιο σημαντική παρέμβαση πριν την υποστήριξη είναι η επαρκής ενημέρωση στο σχολικό
κυρίως περιβάλλον έτσι ώστε να επισημανθεί ο πολύ σημαντικός ρόλος συμμετοχής ενός παρατηρητή σε περιστατικά ενδοσχολικής βίας. Μάλιστα, Εντύπωση είχε προκαλέσει το γεγονός πως σε ένα βιωματικό σεμινάριο για την ενδοσχολική βία τα παιδιά είχαν ανάμεικτα και πιο δύσκολα συναισθήματα στον ρόλο του μάρτυρα – παρατηρητή. Αν λοιπόν παρατηρήσουμε σημάδια που αναφέρθηκαν παραπάνω , ψυχοσωματικών ή συναισθηματικών εκδηλώσεων, τότε κρίνεται απαραίτητη η υποστήριξη.
Σε γενικές γραμμές, υπάρχει η πεποίθηση ότι οι γονείς αρνούνται να δεχτούν ότι το δικό τους παιδί βία. Ισχύει; Και αν ναι, πώς το χειρίζεται ένας ψυχολόγος;
Σίγουρα κανένας γονιός δεν προσδοκά να ακούσει κάτι άσχημο για το παιδί του, πόσο μάλλον αν του ανακοινωθεί και ότι εμπλέκεται σε γεγονότα βίας. Οι μηχανισμοί της ενοχής και της αυτοπροστασίας ενεργοποιούν πολύ εύκολα μια έμμεση επιθετικότητα. Όμως ακριβώς αυτό το σημείο είναι και που θέλουμε να εστιάσουμε. Την επιθετικότητα. Εξ αρχής λοιπόν επικοινωνούμε το ότι είμαστε μαζί για να εξετάσουμε και να στηρίξουμε μια κατάσταση και όχι για να την κρίνουμε. Έτσι λοιπόν ένας ειδικός με ουδέτερη, συνολικότερη και πολύπλευρη ματιά, σίγουρα δεν θα απαγγείλει κατηγορίες, αλλά τα γεγονότα με διάθεση συνεργασίας και αντιμετώπισης μιας κατάστασης.
Όπως καταλαβαίνετε γενικά, είναι απαραίτητη μια ολιστική προσέγγιση του φαινομένου. Η παρέμβαση θα πρέπει να είναι σε όλα τα επίπεδα. Σε ατομικό επίπεδο, σε επίπεδο σχολείου, οικογένειας, κοινότητας, κοινωνίας. Και σε όλα τα επίπεδα υπάρχει ένας κοινός παράγοντας που στις μέρες μας έχει αρκετά κλονιστεί, η εμπιστοσύνη.
Η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο που θα μιλήσω για ό,τι μου συνέβη, η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο που θα αναφέρω ένα περιστατικό που είδα, η εμπιστοσύνη στο πλαίσιο που βρίσκομαι (σχολείο, κοινωνία), αλλά κυρίως η εμπιστοσύνη στον ίδιο μου τον εαυτό ότι τα καταφέρνω. Τα καταφέρνω χωρίς να ασκήσω βία, χωρίς να υποστώ βία.
Διαβάστε επίσης την Πανελλήνια Ημέρα Ενδοσχολικής Βίας:
Bullying: Ένα υπέροχο podcast για παιδιά, απαντά με τον πιο απλό τρόπο στις δικές τους απορίες
